Версия для слабовидящих
Адрес: п.Агинское, ул. Комсомольская, 14
E-mail: agalibr@mail.ru
Тел: 8 302 39 3-41-72
Вход на сайт
График работы:
пн-сб: с 9 до 18 часов
пт: с 9 до 16:45
вс - выходной
Отправлено
Поисковое поле пустое!

«Жэгдэн» — одна из первых бурятских комедий

105 лет назад была написана одна из первых бурятских комедий «Жэгдэн».

На русском языкеБуряадаар

Анекдотические случаи из жизни заседателя Агинской степной думы Жэгдэна Зориктуева легли в основу одноактной комедии Б. Барадина «Урданай ноёд» (Прошлого нойоны), написанной в 1918 году. В 1921 году Д.-Р. Намжилоном была создана комедия в одном действии «Жэгдэн Зориктуев», также рассказывающая о курьезных случаях из жизни заседателя. Несколько лет обе пьесы жили самостоятельно, занимая свое место в репертуаре народного театра в Агинском. Как мы помним, в 1917-1918 гг. в Агинском силами Б. Барадина, Д-Р. Намжилона, Ч-Л. Базарона, Л. Линховоина был создан народный театр. В 1926 году Б. Барадин и Д-Р. Намжилон объединили свои работы, и их совместная пьеса впервые была поставлена на сцене того же театра. В дальнейшем пьеса редактировалась и дополнялась, последняя редакция относится к 1933 году, в которой из пяти явлений перу Д.-Р. Намжилона принадлежало только третье явление. Эта первая многоактная бурятская комедия беспрерывно шла на сценах бурятских коллективов вплоть до 1937 года.

Главное действующее лицо пьесы – богатый старик, нойон, слабости и причуды которого дали обильную пищу для множества анекдотов. Смех зрителя вызывает в Жэгдэне все: внешность – лицо, фигура; внутренний мир – интеллект, мотивы действий; воспитание – отсутствие нравственности, жадность, мелочность, пьянство и похотливость.

В произведении широко использован фольклор: «Айлда ёhотой ама хүрөөд болихо хэрэгтэй, үхэр мал шэнги ехэ ехээр бү үмхэлэгты! Эди гэдэг хүнэй ёhо, эдижэрхидэг үхэрэй ёhо болоно» (примерный перевод: будучи в гостях, не набрасывайся на еду, как скотина); «Юумые ехэ гэжэ хүхихэгүй, бага гэжэ шамарлахагүй» (дословно: не радоваться, что много, не ныть, что мало); «Хүнhөө гараhан хүндэ үлүү юумэ юун байха hэм» (дословно: что будет лишнего у человека, рожденного от такого же человека); «Дэмы үгэ бү шаша» (дословно: не болтай лишнего).

Красочным, богатым языком описываются быт и характеры нойонства. Например, о том как держать батраков: «… бадашан татажа айлгажа зарахада, бии хүсөө гаргажа ябаха хүн» (дословно: если держать в страхе, повышая голос, он будет стараться, лезть из кожи вон); «… бэеыень гэжэ өөгшөөгөөд, хүхеэжэ зараха хэрэгтэй» (дословно: когда заставляешь работать, надо иногда поощрять, радовать); «… минии үгэhөө гарахагүй, холо ойрын хобуушан, шэхэндэм шэбэнээшэн» (дословно: лишь меня будет слушаться, сплетник всей округи, лишь на мое ухо шепчущий)…

С саркастической иронией в пьесе показываются чиновники всех рангов, забывшие о своих обязанностях и желающие только одного – получить взятку. Например, очень ярко показан исправник, приехавший инспектировать построенный мост. Оказалось, что прошедшая гроза разрушила его. Исправник кричит, тыча пальцем в заседателя, махая кулаком и топая ногами, грозится отдать под суд. Однако, получив взятку, быстро успокаивается. Также Б. Барадин высмеивает поведение самих бурятских нойонов, которым вместо работы над улучшением жизни населения, проще и спокойнее давать взятки и ублажать чиновников.

В первом явлении повествуется о назначении Жэгдэна ответственным за делегацию, отправляемой на помощь мостостроителям на Ингоду, затем — о сдаче моста исправнику, о встрече Жэгдэна с губернатором, далее идет подготовка к сватовству – Жэгдэн берет себе младшую жену, расторгается брак с первой женой Долгор и она передается к её возлюбленному. Эти разрозненные случаи из жизни Жэгдэна, описанные в пяти явлениях, воспринимаются как логически осмысленная цепь действий всех героев пьесы. В итоге из-за своей жадности, себялюбия главный герой расстается с женой-красавицей, «как богиня Дара эхэ», о чем тут же сожалеет, кажется, что он действительно любит Долгор. И остаётся с истеричной, сварливой, «лицом страшной, как обезьяна», второй женой Балмой. Действо заканчивается дракой Жэгдэна с Балмой и его мольбами о помощи. Герои живые. Поэтому сюжет увлекает, пьеса читается легко, интерес и внимание читателя к главному герою (или антигерою) не ослабевает до финального занавеса.

Немного об авторе. Базар Барадин был ярким представителем литературы бурятского просветительства, высокообразованным человеком, хорошо знакомым с западноевропейской и русской классической литературой.  Он учился в Петербурге сначала в гимназии Петра Бадмаева, а затем в Петербургском университете, знал несколько языков, был в Монголии, Тибете, странах Западной Европы. Литературную деятельность начал ещё до революции, но самые лучшие его произведения были созданы в первые послереволюционные годы. Поэтому, надо полагать, его произведения способствовали повышению культурного уровня и литературного мастерства первых бурятских писателей, не имеющих литературного опыта. В творческом наследии Б. Барадина помимо пьес есть сочинения разных жанров – стихотворения и поэмы, рассказы, в том числе несколько рассказов для детей. Некоторые его работы подписаны под псевдонимом Самандабадра. Примечательна история возникновения псевдонима. Во время путешествия в Тибет Б. Барадин был удостоен аудиенции Далай ламы XIII Тубдэн Джамцо, который освятил его высочайшим титулом буддийского божества. Наиболее известными произведениями автора являются поэма «Буряад монголой уг гарбалай домог» («Легенда о происхождении бурят», 1922), стихотворение «Ехэ саг» («Великое время», 1927), рассказ «Сэнгэ баабай» («Отец Сэнгэ», 1927), пьесы «Чойжит хатан» (1920), «Ехэ удаган абжаа» («Великая сестрица — шаманка», 1921).

Дарима Базарова,

главный библиотекарь отдела информационного и сервисного обеспеченияАгинской краевой библиотеки им.Ц.Жамцарано.

Использована статья Амгалановой М.В. «Особенности становления литературного процесса в Бурятии в 1920-е годы» https://www.vsgaki.ru/download-4832/

«Жэгдэн» — түрүүшын буряад комединүүдэй нэгэн

Түрүүшын буряад комединүүдэй нэгэн болохо «Жэгдэн» зүжэгэй бэшэгдэhээр 105 жэл болобо.

Агын талын дүүмын заседатель Жэгдэн Зориктуевай бодото байдалhаа абтаhан энеэдэтэй ушарнууд  Б. Барадинай 1918 ондо бэшэhэн «Урданай ноёд» (Прошлого нойоны) гэhэн нэгэ акттай комедиин үндэhэ hууринь болоо. Д-Р. Намжилон 1921 ондо мүн лэ энэ ноёной уршагта ябадалнууд тухай хөөрэhэн нэгэ үйлэтэй «Жэгдэн Зориктуев» гэhэн комеди зохёогоо. Эдэ хоёр зүжэг Агада арадай театрай репертуарта өөр өөрын hуури эзэлэнхэй, хэдэн жэлэй туршада ами аминдаа ябаhан: Б. Барадин, Д-Р. Намжилон, Ч-Л. Базарон, Л. Линховоин гэгшэд Агада арадай театр 1917-1918 онуудта байгуулhан байна. 1926 ондо Б. Барадин ба Д-Р. Намжилон ажалнуудаа ниилүүлжэ, тэдэнэй хамтын пьесэ анха түрүүшынхеэ тэрэл театрай тайзан дээрэ табигдаhан түүхэтэй. Саашадаа пьесэ заhабарилагдаа, нэмэгдээ, hүүлшынь заhабарилга 1933 ондо хэгдээ, тиигэжэ табан үзэгдэлэй нэгэниинь лэ – гурбадахи үзэгдэлынь Д.-Р. Намжилоной гуурhан дороhоо гараhан түүхэтэй. Энэ түрүүшын олон акттай буряад комеди бүри 1937 он болотор буряад тайзанууд дээрэ таhалдангүй табигдажа байhан ха.

Пьесын гол хабаадагша нюур – баян ноён үбгэн, тэрэнэй зан абари, hула hулдагарынь олон тоото анекдодуудта ороhон. Жэгдэнэй хүн тала – нюур, бэе түхэлынь; дотоодо тала – ухаан бодол, аяг аашань; хүмүүжэл – хомхой хобдогынь, архидалга болон hарьhан ябадалынь – хуу харагшын энеэдэ татана.

Комеди соо ехэ үргэнөөр аман зохеол хэрэглэгдэнэ: «Айлда ёhотой ама хүрөөд болихо хэрэгтэй, үхэр мал шэнги ехэ ехээр бү үмхэлэгты! Эди гэдэг хүнэй ёhо, эдижэрхидэг үхэрэй ёhо болоно», «Юумые ехэ гэжэ хүхихэгүй, бага гэжэ шамарлахагүй», «Хүнhөө гараhан хүндэ үлүү юумэ юун байха hэм», «Дэмы үгэ бү шаша».

Баяд ноёдой байдал болон зан абари уран, баян үгөөр зураглагдана. Жэшээнь, барлагуудые яагаад зараха тухай: «… бадашан татажа айлгажа зарахада, бии хүсөө гаргажа ябаха хүн», «… бэеыень гэжэ өөгшөөгөөд, хүхеэжэ зараха хэрэгтэй», «… минии үгэhөө гарахагүй, холо ойрын хобуушан, шэхэндэм шэбэнээшэн»…

Өөрынгөө уялга, үүргэнүүд тухай мартажа, гансал абалида хүртэхын хойноhоо ябадаг, элдэб зиндаатай засаг баригшад ёгтолон харуулагдана. Жэшээнь, баригдаhан хүүргэ хинан шалгахаяа ерэhэн исправнигай дүрэ ялас гэмээр харуулаатай. Тэрэ хүүргыень аадар эбдэжэрхиhэн байба. Исправник Жэгдэн тээшэ хургаа ёдогонуулан, занан, хүлөөрөө газар дэбhэн, сүүдтэ үгэхэб гэжэ хашхарна. Зүгөөр мүнгэ харахадаа, ехэ зөөлэржэ, hанаагаа амарна. Б. Барадин мүн лэ нютаг зонойнгоо байдал hайжаруулха ажал ябуулхын орондо абали үгөөд лэ, hанаа амар hуудаг ноедые ёгтолно.

Нэгэдэхи үзэгдэл соо Жэгдэнэй Энгидэйн хүүргэшэдэй харюусалгата нюур боложо томилогдоhон тухай хөөрэгдэнэ, удаань – исправнигта хүүргэ тушаалга тухай, Жэгдэнэй губернатортай уулзаhан ябадал тухай хэлэгдэнэ, саашаа – Жэгдэнэй бага hамга абаха болоhон ябадал, турүүшэ hамган Долгортоёо hалажа, тэрэнээ ехэ hэшхэлтэй болоhон Тэхэтэй ниилүүлхэ ябадал харуулагдана. Жэгдэнэй байдалhаа hабагшалан, энэ табан үйлэ соо зураглагдаhан ами аминдаа ушарнууд хоорондоо холбоотой мэтэ, пьесын бүхы геройнуудай үйлэ хэрэгүүдые нээжэ шадана.  Һүүлэй hүүлдэ hарьhан, ганса өөрынгөө тала харадаг гол герой «Дара эхэ шэнги hайхан» түрүүшэ hамгатаяа хахасана, тур зуура энээн тухайгаа халаглана, Долгорто нээрээл дуратай байhан шэнгеэр үзэгдэнэ. Теэд «хүнөөр таарахагүй бузгай эмэтэй», «hармагшан шэнги олигой муухай шарайтай» бага hамган Балматай үлэнэ. Зүжэгэй үйлэ Жэгдэн Балма хоёрой гэзэгэ гэзэгэhээ таталсан, угзагашалдан, Жэгдэнэй «абыт-ээ!» гэжэ хашхаржа, бодожо ядажа байhаар дүүрэнэ. Геройнуудынь амиды зон мэтэ. Тиимэhээ зохёолой удха hонирхуулна, пьесэ хүнгэхэнөөр уншагдана, түгэсхэлэй хүшэгын хаагдатар уншагшын hонирхол болон анхарал бууранагүй.

Автор тухай. Базар Барадин буряадай гэгээрүулгын уран зохёолой ялас гэмэ түлөөлэгшэ, ехэ эрдэмтэй, баруун Европын болон ород уран зохёол hайнаар мэдэхэ хүн байгаа. Тэрэ Петербургда түрүүн Петр Бадмаевай гимназида, hүүлээрнь Петербургын университедтэ hураhан, хэдэн хари хэлэ мэдэхэ, Монгол, Түбэд, баруун Европын гүрэнүүдээр ябаhан. Үшөө хубисхалай урда тээ зохёохы ажал эрхилжэ эхилhэн байна, зүгөөр эгээл эрхим зохёолнуудынь хубисхалай hүүлээрхи турүүшын жэлнүүдтэ байгуулагдаа. Тэрэнэй зохёолнууд зохёохы дүй дүршэлгүй түрүүшын буряад уран зохёолшодой гуурhаяа мүлихэ хэрэгтэ нилээд нүлөөлөө ёhотой гээд багсаахаар.

Базар Барадинай зохёохы уута соо зүжэгүүдhээ гадна ондоо жанрай бүтээлнүүд – шүлэгүүд ба поэмэнүүд, рассказууд, тэрэ тоодо хүүгэдтэ зорюулагдаhан рассказууд бии. Зарим ажалнуудынь  Самандабадра гэhэн ара нэрээрнь баталаатай. Энэ ара нэрын бии болоhониинь өөрын түүхэтэй. Түбэд орон аяншалхадаа, Б. Барадин XIII Далай лама Тубдэн Джамцын номдо хүртэжэ, Самандабадра бурханай зиндаагаар арюудхагдаhан байна. Эгээл мэдээжэ зохёолнуудынь гэхэдэ, «Буряад монголой уг гарбалай домог» поэмэ (1922), «Ехэ саг» шүлэг (1927), «Сэнгэ баабай» рассказ (1927), «Шойжид» (1920) ба «Ехэ удаган абжаа» (1921) зүжэгүүд болоно.

Дарима Базарова,

Ц. Жамцараногой нэр. Агын хизаарай номой сангай мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь.

М.В. Амгалановагай «Особенности становления литературного процесса в Бурятии в 1920-е годы» статья хэрэглэгдэбэ https://www.vsgaki.ru/download-4832/

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Пароль не введен
*
Генерация пароля