Электронный альбом «Цыбен Жамцарано – великий сын бурятского народа»

Имя и дела Цыбена Жамцарано

Имя и дела Цыбена Жамцарано уже давно стали достоянием истории. В первое тридцатилетие XX в. он своим непосредственным участием сыграл выдающуюся роль в становлении и развитии научного монголоведения в России и особенно в Монголии как исследователь, организатор науки, собиратель уникальных рукописей и бесценных этнографических музейных коллекций. Созданная им источниковедческая база, научные материалы и идеи способствуют, и еще долго будут способствовать плодотворному функционированию и расцвету отечественного и мирового монголоведения как комплексной междисциплинарной науки. Еще в 1936 г. известный советский, а затем американский монголовед Н.Н. Поппе писал, что «Ц.Жамцарано, доктор литературоведения, является одним из наиболее известных монголистов нашего времени». Время не только подтвердило, но и укрепило это утверждение. Сегодня имя Ц. Жамцарано с благоговением произносится во всем востоковедческом мире.

Цыбен Жамцаранович Жамцарано родился 13(25) апреля 1881 года в урочище Судунтуй в семье Гендунова Жамцарана. Начальное образование получил в Читинском трехклассном училище. Затем обучался в Санкт-Петербурге в гимназии, основанной Петром Бадмаевым, однако из-за конфликта, вызванного попыткой принудить его к принятию православия, был вынужден покинуть ее. С 1898 по 1901 гг. обучается в Иркутской учительской семинарии. В течение года работает народным учителем в Are, после чего поступает в Петербургский университет. В стенах университета встретил высококлассных наставников в лице таких ученых, как В.В. Радлов, С.Ф. Ольденбург, Д.А.

Клеменц, А.Д. Руднев, В Л. Котвич… Будучи студентом Жамцарано пишет статьи, научные сообщения и доклады, а доклады о командировках, тексты собранных им фольклорных материалов публикуются в различных изданиях, в частности в книге «Образцы монгольской народной литературы».

С 1911 по 1917 год Жамцарано работает в Монголии. Он был назначен советником Российского консульства в Урге, также исполнял обязанности советника по вопросам образования в монгольском правительстве Богдо — гегена. По инициативе Жамцарано при Министерстве иностранных дел Монголии основана начальная школа, в которой он был первым учителем. В 1913 году была отправлена первая группа монгольских юношей из 10 человек на учебу в Иркутск. Жамцарано лично сопровождал их до места назначения. Выступил инициатором издания научно — популярного журнала на монгольском языке «Иньнэ толи хэмээх бичиг» (Новое зерцало») и газеты «Нийслэл хурээний сонин бичиг» (Столичные новости»). Летом 1917 года возвращается в Бурятию, активно включается в ее общественно политическую жизнь. Его избирают председателем Бурятского Центрального национального комитета. Участвует в деятельности первых советских органов в Забайкалье. В 1919 — 1920 годы Ц. Жамцарано исполнял обязанности профессора Иркутского университета. С 1920 года начинается второй монгольский период в жизни Ц. Жамцарано. После победы народной революции в Монголии входил в руководящее ядро монгольского правительства и народной партии. Работал заместителем министерства внутренних дел, членом Экономсовета, Совета Госбанка, ученым секретарем Комитета наук Монголии, возглавлял Центральную контрольную комиссию МНРП. Выдвигал идею объединения всех монгольских народов не только на базе экономического и культурного единства, но и политической платформы.

Вернувшись из Монголии с 1932 по 1937 годы Ц. Жамцарано работает в Институте востоковедения АН СССР в Ленинграде. Здесь проявил себя как крупный ученый — исследователь, будучи членом-корреспондентом Академии наук СССР.

Он был разносторонне образованным и выдающимся сыном бурятского народа, внесшим достойный вклад в пробуждение самосознания и правосознания, развития и консолидацию своего народа, формирование его автономии в составе России и установление дружественных взаимоотношений с Монголией. Он все свои силы и возможности вложил в просвещение своего народа, открытие новых школ, боролся за «европеизацию» образования в них и подготовку своей национальной интеллигенции. По словам упомянутого академика А.Б.Соктоева Ц.Жамцарано мечтал о том времени, «когда буряты перестанут быть пасынками цивилизации и превратятся в великую творческую силу, которая возродит народ». Его авторитет в Монголии неоспорим и священен. Там его имя ставят «в один ряд с такими выдающимися личностями современности, как Сунь Ятсен, Махатма Ганди, Джавахарлал Неру, Гамаль Абдель Насер, Патрис Лумумба, Ахмед Секу Туре и Квама Нкрума, называют его автором национальной модели социализма, идеи которой ныне находят отражение в концептуальной основе «третьего мира». В годы культа личности И.В. Сталина и тоталитарного режима он обвинен в национализме и панмонголизме, заключен в тюрьму и расстрелян в 1940 году. Реабилитирован посмертно в 1956 году, восстановлено его доброе имя.

В признание его заслуг, благодарные земляки 3 ноября 1993 года, решением Малого Совета Думы Агинского Бурятского автономного округа, возложил на окружную библиотеку функции национальной библиотеки и присвоил имя Цыбена Жамцарано. Его научное и литературное наследие составляет золотой фонд бурятского народа, неисчерпаемый кладезь знаний и творчества.

Из статьи доктора исторических наук Ц.П. Ванчиковой
в книге: «Цыбен Жамцарано: жизнь и деятельность», Улан-Удэ, 1991

Цыбен Жамцарано – буряадай түрүүшын эрдэмэй доктор

2021 оной апрелиин 13-да мэдээжэ эрдэмтэн, Дурна зүгэй оронуудые шэнжэлэгшэ, ниитын ажал ябуулагша, СССР-эй Эрдэмэй академиин гэшүүн, профессор Цыбен Жамцараногой түрэhөөр тэбхэр 140 жэл тэмдэглэгдэбэ.

Ц.Жамцараногой гэр бүлэ. Цыбен Жамцарано Һүдэнтэ нютагай худанса шарайд омогой Гэндэнэй Жамсаранай бүлэдэ 1881 оной апрелиин 13 (25)-да түрэhэн. Буряадай элитэ эрдэмтэн юрын лэ буряад бүлэдэ үндыhэн. Элинсэг аба эжынь Энгидэйн эрьедэ ажаhуужа байhанаа, Агын тала зөөжэ ерээд, Һүдэнтэдэ Хялын Мантагарай эбэртэ, Таhархай гэжэ газарта hуурижаhан юм. Абань Гэндэнэй Жамсаран 9 жэлэй туршада зайhан ябаhан. Аалин даруу, номгон зантай байhань тулань «зайhан баабай» гээд нютагайхидынь нэрлэдэг байгаа. Эрдэм бэшэгтэй хүн hэн. Гэндэн хүгшэн абань, сэхэ зантай, ажалдаа аргагүй оролдосотой хүн байhан. Хэдэн жэлэй туршада зайhан ябаhан, 68-тайдаа наhа бараhан. Жамсарантан 5 хүүгэдтэй байгаа: 3 хүбүүд ба 2 басагад. Аба эжынь урданай еhо гурим, домог түүхэ, арадай аман зохеол, hүзэг — эдэ бүгэдые үхибүүдтээ бага наhанhаань шэнгээхэ гэжэ аба эжынь оролдодог байгаа. Тиимэhээ түрүүшынгээ эрдэм шудалжа, Цыбен Жамцарано гэртээ үзэг бэшэгтэ ороhон юм. Энэ баримта өөр тухайгаа бэшэhэн тэмдэглэлнүүдынь гэршэлнэ: «Хүгшэн эжымни Ганжуур гэжэ нэрэтэй, үгы hаа, Сэнгын Долгор. Хөөрүүшэ, яряаша, угаа ухаатай hэн. Хуушан монголшо hэн тула абыемни, бэшэшье залуушуулые уншаха, бэшэхыень hургаа …». Абань өөрөө уншаха, бэшэхэтэй байжа, хүбүүдөө монгол бэшэгтэ hургаhан юм. Цыбен Жамцараногой бага ябахадань хүгшэн эжынь домог түүхэнүүдые, жэшээнь, Гэсэрэй баатаршалга, Шасан хадын эзэн г.м. аргагүй hонирхолтой хөөрөөнүүдые үхибүүдтэ үнэншэмэ гоеор хөөрэхэдэнь, тэдэнь хөөрөөнэйнь оршон байдалда ороhондол шагнадаг байгаа. Жамсаран абань Гэснэ хаан, Арджи-Бурджи хаан, Викармиджид хаан гэhэн гурбан ботито ном хүүгэдтөө уншадаг байгаа. Хүгшэн абань талын буряадай хуулинуудые уншаха дуратай, бидэндэшье уншуулдаг hэн, гээд Ц.Жамцарано бага наhан тухайгаа дурсалганууд соо бэшэhэн байдаг.

Цыбенэйнгээ хүүгэдгүй байхадань, нэрыень нэрлүүлхэ, угыень үргэлжэлүүлхэ хүбүү Гэнинэй Болодой гурбадахи хүбүүн Аюшые аба эжынь үргэжэ үндылгөө. Саашадаа Цыбенэй гүүлэхэнь аюултай боложо эхилхэдэ, Жамсаранай болоhон гэхэ. Профессор Цыбен Жамцараногой хүбүүн гүш даа, — гэжэ зарим эдэбхитэд дайлаха. Хэдыдэл тушаалгана аабиб гэжэ ябаха, ямаршье ажалhаа арсаха эрхэгүй ябааб гээд, Жамсаранай Аюша бэшэhэн байдаг. «Минии бага байхада, абамни ерээ hэн гэжэ hананаб. Манайхин Хялын голдо байгаабди. Цыбен Ага ерээд байна гэжэ дуулаад, мори тэргэ эльгээгээ бэлэйбди. Таhархай хушуунай эбэрээр ерэхыень хараад ехэ баярлалдабабди. Морин тэргэ дээрэнь ашаатай юумэн үгы, хооhон шахуу ерээ hэн. Энэ үеэр хүн зон олоор сугларжа эхилээ. Хабтагар сагаан шарайтай үбгэжөөл хүн ерээ hэн», — гээд аба тухайгаа hанана.

Цыбенэй түрэл нютагаа ерэхэдэнь, зайhан баабайн Цыбен эрдэмтэй хүн, ехэ юумэ мэдэхэ, эзэнэй хотоhоо ерээ, hонин хөөрүүлэе гэлдээд лэ, нютагайхид суглардаг байгаа. Гэхэ зуура Цыбен Жамцарано бүхэли hүниндөө нютагайхидтаа хараhан үзэhэнөө, шагнаhанаа хөөрэдэг байгаа.

Ц.Жамцараногой наhанайнь нүхэр Варвара (Дулгар) Вампилова (1888-1914). Алайрай Түхэлигэй айлай 11 хүүгэдэй нэгэн. Нютаг дээрээ эхин шатын hургуули дүүргэhэн монгол, ород хэлэ үзэhэн хүн юм. Эрхүүгэй фельдшерскэ-акушерскэ hургуулида 1903-1908 онуудта hураhан. Европын акушерскэ-фельдшерскэ эрдэмэй түрүүшын буряад эхэнэр байгаа. Хори наhатайдаа Ага ерэжэ, эндээл европын арга эмнэлгэ нэбтэрүүлжэ эхилээ. Ага нютагай арад зоной зууршалгаар эмшэнэйнгээ мэргэжэл дээшэлүүлээ. 1913 ондо hуралсалаа дүүргэжэ, нүхэртээ ерээд ажаллажа байтараа, 1914 ондо тиф үбшэнтэй тэмсэжэ ябахадаа, өөрөө үбшэлөөд наhа бараhан байна. Тиихэдэ Варвара оройдоол 26 наhатай ябаа.

Удаадахи hамганиинь Сахияа Сэдэнэй Бадмажаб (1886-1938). Хориин Анаагай багшын бүлэдэ түрэhэн, түрүүшын гимназистка – буряад эхэнэр. Ц.Жамцаранотой хамта ород, франци хэлэнүүдhээ олон номуудые монгол хэлэндэ оршуулhан. Түбэд, манжуур хэлэнүүдые мэдэдэг байгаа.

Һуралсал. Цыбенэй hургуулида орохо наhанай гүйсөөд байхада, абань зайhан ябаhан. Тиихэдэ омог бүхэнhөө 2 хүүгэдөө hургуулида hургаха гэhэн захиралта дээрэhээ ерэhэн байгаа юм. Абань олон хүүгэдтэй айлда ябажа, үхибүүдээ hургуулида үгэхыень гуйдаг байгаа. Жэшээнь, Ааншагай Убашында хүбүүгээ hургуулида оруулхыень дурадхахадань, тэдэнь арсаhан ха. Хүүгэдээ эрдэмтэй болгохо дуратай айлай олдохогүйдэ, өөрынгөө Базар Цыбен хоер хүбүүдээ hургуулида оруулаа. Базар Агын эхин шатын буряад училищи дүүргэhэн. Эрдэм шудалха эдэбхи багатай байhан ушараар hургуулияа орхеод малшан болоhон. Харин Цыбен hуралсаладаа оролдосотой, шадамар бэрхэ байжа эрдэмтэй хүн болоhон юм.

Аба эжы хоерынь Цыбен хүбүүнэйнгээ эрдэм номдо шадамар бэрхэ байхадань, саашань hайн шанарай hуралсал гаргуулха гэжэ оролдоо. Дүтөөр Ага руугаа hургуулха байбашье, 12 наhатайдань Шэтэ хотын 3 классай училищи hуралсал гарахыень эльгээhэн байна. Тэрэнээ эрхимээр түгэсхэhэн Ц.Жамцарано Агын буряадhаа түрүүшын 5 хүүгэдэй тоодо, тэрэ тоодо Гомбожаб Цыбиков, Базар Барадин г.м. Санкт-Петербург хото Петр Бадмаевай байгуулhан буряад хүүгэдэй гимназида ороо бэлэй. Зүгөөр тэндэ үнэн алдартан шажанай hүзэг абахыень баалахадань, hуралсалаа орхихо баатай болоод hэн. 1898-1901 онуудта Ц.Жамцарано Эрхүү хотодо багшанарай семинарида hураа. Эндэ hурахадаа арадай аман зохеол суглуулха түрүүшын туршалгануудаа эхилээ юм. «Бага балшар наhанhаа аргагүй ехээр hонирходог арадай аман үгэ, урданай домог, бөө мүргэл, үльгэр туужа бүришье hаа анхаралыем татажа эхилээ. Тэсэжэ ядаад, Эрхүүгэй багшанарай семинариин 1-дэхи ангиhаа эхилжэ, 1898 онhоо Алайрай ба Худариин буряадуудаар аяншалжа, үльгэр түүхэ, бөө мүргэлдэ хабаатай бүхы юумэнүүдые бэшэжэ, суглуужа эхилээб», — гээд Ц.Жамцарано удаань бэшэhэн байха. Багшанарай семинари түгэсхөөд, түрэл Ага нютагтаа багшалаа. Эндэ хүдэлжэ байхадань, эрдэмтэнэй саашанхи харгыень шиидхэхэ, залажа үгэхэ ушар тудаа. Юуб гэхэдэ, нютагайхидынь ниитэ мүнгэн туhаламжын хүсөөр Цыбен Жамцарано ба Базар Барадин хоерые Санкт-Петербург хотын дээдэ hургуулиин Дурна зүгэй таhагта hуралсал гарахыень зууршалаа. Эндэл hураха үедөө түрэл арадайнгаа аман зохеол, түүхэ домогто бүри ехээр дуратай болоо, улам гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, шудалжа эхилээ. Монгол хэлэ шудалагша эрдэмтэн болохо саашанхи замдань энэ hургуулида гараhан hуралсалынь эхин харгы боложо үгөө гэхэдэ алдуугүй. Гэхэ зуура Агын степной Дүүмын суглаанай гэшүүдэй ерээдүйн хараа бодолтой, хүдөөгэй, юрын айлай хүбүүд, басагадые номтой hудартай болгожо, эрдэм болбосорол нютагтаа нэбтэрүүлhые эндэ тэмдэглэмээр.

Дээдэ hургуулида hуража байхадаа, тэрэ үеын эрдэмтэд — академигүүдтэй С.Ф.Ольденбург, Д.А.Клеменс, А.Д.Руднев, В.Л.Котвич г.м. уулзажа, тэдээнhээ сэнтэй hургаалнуудые абаха азатай байба. Түрүүшын жэлhээ эхилжэ, шэнжэлхы ажалда шударгы бэрхэ, абьяас талаантайень элитэ эрдэмтэд мэдэржэ, үшөө залуухан ябаhан Ц. Жамцараное арадай аман зохеол суглуулха бэеэ даанги аяншалгада эльгээгээ. Энэ аяншалгануудhаа «Аламжа мэргэн», «Айдуурай мэргэн» болоод бусад буряад арадай аман үгын гайхамшагта зохеолнуудые нарин нягта эрдэмэй транскрипцитайгаар буулгажа бэшэhэн, буряад арадайнгаа түрэл литературада сэгнэшэгүй ехэ баялиг үлөөhэн хүн юм. Оюутан ябахадаа суглуулhан баян дансануудынь саашадаа ном болгогдожо хэблүүлэгдэhэн. Гэхэтэй хамта Россиин ба Монголой эрдэмэй түбүүдэй архивнуудта Жамцараногой шэнжэлэгдээгүй, хэблэгдээгүй, үшөө нара хараагүй дансанууд олон юм.

Ц.Жамцараногой эгээл түрүүшын аяншалгын үрэ дүнгүүдые дээдэ hургуулиин багшанар ба Академиин эрдэмтэд үндэрөөр сэгнэжэ, мэдээжэ үльгэр суглуулагшадай тоодо оруулаа. Эрдэмэй академи, Газар нютагай баялиг шэнжэлдэг бүлгэм, Ази түби шэнжэлдэг таhагай зүгhөө залуу эрдэмтэн Цыбен Жамцаранодо (21 наhатай ябаа) үшөө олон аяншалгануудые дурадхажа эхилээ. 1903-1907 онуудай туршада жэл бүхэндэ эрдэмэй аяншалгада гарадаг байгаа. Дахяад Эрхүү ошожо, буряадай уран hайханай баялиг суглуулаа, удаань Халха Монголоор аяншалжа, гол түлэб фольклор дээрэ ажаллаа.

1907-1908 онуудта Петербургын дээдэ hургуулиин зүүн хэлэнүүдэй таhагта монгол хэлэнэй багшаар уригдаа. 1909-1910 онуудта Үбэр Монголой хушуунуудаар, 1911 ондо Ононой хамнигадаар, 1912 ондо В.Котвичтэй сугтаа Орхоноор аяншалаа. Эдэ аяншалгануудай дүнгөөр арадай аман зохеолой, угсаатан арадай уг гарбалаар, хэлэ бэшэгэй, эртын түүхын баян баримта бэшэгүүд суглуулагдаа. Эндэ дансанууд Петербургын архив ба музейнүүдтэ дансалагдаа юм. Суглуулагдаhан фольклорно бэшэгүүд 1905 онhоо эхилжэ, элдэб хэблэлнүүдээр элидхэлнүүд, статьянууд боложо толилуулагдаа, «Образцы монгольской народной литературы» гэhэн ном соо ороо. Монгол хэлэтэ арадуудай мэдээжэ шэнжэлэгшэ Ц.Ж.Жамцараногой тон сэхэ буулгабари бэшэгүүд энэ ном соо оруулагданхай, гээд эрдэмтэн Б.Я. Владимирцов бэшэhэн байха. Цыбен Жамцараногой хэhэн ажалайнь аша үрөөр, «монгол арадуудта үльгэр түүхэ үгы» гэhэн А.М. Позднеевэй hанамжа усадхагдаа гээд тэрэ нэмэжэ бэшэнэ.

Найдаков В.Ц. – филологиин эрдэмүүдэй доктор: «Цыбен Жамцарано буряад арадай алдарта хүбүүн. Россиин гарамгай востоковед, алишье тээшээ адли тэгшэ эрдэмтэн. Арадайнгаа сэдьхэл hанаанда толотомо эли мүрөө үлөөгөө. Бэлиг түгэлдэр публицист, эрхэтэнэй эрхэ сүлөө үмэгшэлэн хамгаалагша, арадайнгаа соел болбосорол, гэгээрэлэй түлөө оролдон зүдхэгшэ. Тэрээнэй хажуугаар гүнзэгы мэдэсэтэй этнограф, историк, эрхим дээдэ уран зохеолшон, оршуулагша. Хамагhаа дэгүүр аман зохеол суглуулhаараа суурхаа. Энэ талаараа тэрэ үнэхөөрөө эрдэмэй габьяа харуулаа», гээд филологиин эрдэмүүдэй доктор В.Ц. Найдаков Ц.Жамцарано тухай хэлэнэ.

Энэ дэлхэй дээрэ жара хэдыхэн жэл ажамидарhаншье hаа, табан зуун жэлэй амидарhан хүнэй дайтай агууехэ зүйлые хэжэ бүтээжэ, хойтын шэнэ юртэмсэ дээрэ хүндэтэй габьяа байгуулhан хүнүүдэй нэгэн бэлэй.

Ажабайдалайнь үргэн зам. Ц.Жамцарано — монгол хэлэтэ арадуудай фольклор хүшөө болгон арад түмэндөө үлөөжэ шадаhан хүн. Тэдэ суглуулбаринуудайнь оройдоол багахан лэ хубинь хэблэгдэhэн. Зүгөөр диилэнхи хуби статьянуудынь, тэмдэглэлнүүдынь, ажалай дэбтэрнүүдынь, түгэд эмнэлгэ, зурхай г.м. элдэб удха шанартай гар бэшэгүүдынь Санкт-Петербург, Улаан-Үдэ, Улаан-Баатар хотонуудай архивууд соо дансалаатай. Тэрэнэй уг дамжан үлөөhэн баян дансануудынь онтохонуудай, үльгэр түүхэнүүдэй, шажан мүргэлдэ хабаатай шүлэглэмэл зохеолнуудай ехэ суглуулбари болоно. Нютаг хэлэнүүдэй онсо илгаа дамжуулха зорилготойгоор тусхай заншалта транскрипци байгуулжа, Эрхүүгэй губерни, Үбэр Байгал, Халха Монголоор ба Үбэр Монголой аймагуудаар аяншалхадаа тэрэнээ хэрэглэhэн юм. Гэхэтэй хамта бэшэжэ байhан зүйл болон хөөрэжэ байhан хүнүүд тухай мэдээнүүдые оруулха арга монгол хэлэтэ арадуудай фольклор суглуулха түүхэдэ түрүүшынхеэ байгуулагдажа хэрэглэгдээ. «Аламжа Мэргэн», «Айдурай Мэргэн», «Еренсей», «Ха-Ошир-хүбүүн» ба бусад шүлэглэмэл арадай аман зохеолнуудые, мүн тиихэдэ эхирит-булагад угай мэдээжэ үльгэршэн Маншуд Эмегеновhээ бэшэжэ абаhан «Абай Гэсэр хүбүүн», «Ошор-Богдо хүбүүн», «Хүрин Алтай хүбүүн» г.м бүтээлнүүдые сэхэ транскрипцитайгаар буулгажа бэшээд, түрэл арадайнгаа литературада сэгнэшэгүй ехэ баялиг үлөөжэ шадаа.

Арадай аман зохеолой баялигые суглуулан бүридхэлгын ажалыень Ородой Географическа бүлгэм үндэрөөр сэгнэжэ, 1905 ондо мүнгэн медаляар шагнаhан. 1935 ондо буряадай элитэ эрдэмтэн эрдэмэй ажаябуулгынгаа түлөө филологиин эрдэмүүдэй доктор гэhэн зэргэдэ хүртэhэн байна. Ц.Жамцарано Буряадай ба Монголой түүхэдэ горитой хубитаяа оруулhан, 19-дэхи зуун жэлэй эсэс ба 20-дохи зуун жэлэй эхин үедэ Забайкалиин ниитэ политическа ажаябуулгада эдэбхитэй хабаадалсаhан ниитэ ажаябуулагша гээд СССР-эй эрдэмэй академидэ суурхаhан хүн юм.

1911 онhоо Цыбен Жамцарано Богдо хаанта Монгол уласай гадаадын хэрэгэй яаманай туhалагша түшэмэл болоо. Эндэhээл Жамцараногой Монгол орондо ажаябуулгань эхи абаhан түүхэтэй. Эндэ ажаллаха соогоо эрдэмэй ба оршуулгын хэрэгээ орхеогүй.

1912 ондо Монголой засаг түрын hайдуудта Монгол гүрэндэ соел ба гэгээрүүлгэ хүгжөөхэ тухай бэшэг бэшэhэн байна. Тэрээн соогоо ниислэл хотодо ба аймагуудаар эхин шатын hургуули, удаань дунда hургуули нээхэ тухай дурадхал оруулhан юм. Тэрэнэй аша туhаар удангүй эгээл түрүүшын эхин шатын hургуули нээгдэhэн түүхэтэй. Монголой hургуулинуудай түрүүшын багша ба hургуули байгуулагша — Цыбен Жамцарано болоно. Гэхэтэй хамта хари хэлэнүүдhээ ород ба хитад хэлэ шудалхые дурадхаhан байна.

1913 ондо монголой түрүүшын бүлэг хүбүүд Эрхүү хото hуралсал гарахаа эльгээгдээ. Тэдэниие өөрөө Ц.Жамцарано дахуулжа абаашаа. Монголой эрдэмтэд Ц.Жамцараное Монголдо hуралсалай эмхинүүдые байгуулагша гээд тоолодогынь тон зүб гэжэ hанахаар.

«Шинэ толи хэмээх бичиг» гэhэн эрдэмэй сэтгүүл монгол хэлэн дээрэ байгуулха тухай удаадахи ехэ үүсхэлынь болоно. Тиигэжэ 1913 оной март hарада тус сэтгүүлэй түрүүшын дугаарынь нара хараба. Монголшууд тэрэ доро шэнэ сэтгүүлдээ дуратай болоо, түрүүшын ниитэ литературна эрдэмэй сэтгүүл олоной дунда «Шэнэ толи» гээд хуряангыгаар нэршээ. «…Монголдо гэгээрүүлгэ асарха хэрэгтэ буряадууд, гол түлэб элитэ ажаябуулагша Ц.Жамцарано ехэ нүлөө үзүүлөө», — гээд эрдэмтэн В.Л.Котвич тэмдэглэhэн. Жамцараногой дурадхалгаар Ургада (Россиин эрдэмэй хэблэлэй туhаламжаар) хоер томо хэблэлнүүд байгуулагдаа. Нэгэдэхинь Монголой засагай хэрэглэхэ монгол бэшэгтэй, нүгөөдэнь Ородой консульстводо ород бэшэгтэй. Тиигэжэ хэблэлгын ажал үргэнөөр ябуулагдажа эхилээ.

Удангүй «Нийслэл хүрээний сонин бичиг» гэhэн газетэ гаража эхилээ. «Шинэ бэшэг» гэhэн хэблэлдэ байгаали ба газар нютагай баялиг шэнжэлэлгын, ниитэ политическэ, экономикодо хабаатай, литературна уран hайханай асуудалнуудаар статьянууд толилогдодог hаа, «Нийслэл хүрээний сонин бичиг» газетэ ниитэ ажаябуулга, Монголой бэеэ даанги байдал тухай үзэл суртаал, монгол арадай соел ба экономико hэргээхэ зорилгонуудые табин бэшэдэг байгаа.

Монголдо ажаллаха соогоо hуралсалай номууд ба пособинуудые бүтээжэ хэблүүлhэн. Тиихэдэ эрдэмэй, олониитэдэ зорюулагдаhан ба уран hайханай литература ород, англи, француз хэлэнүүдhээ монгол хэлэн дээрэ оршуулжа, Монгол уласай түүхэдэ эгээ түрүүшын оршуулагша гээд алдаршаа. Дэлхэйн литературын мэдээжэ уран зохеолшодой элдэб бүтээлнүүдыень монгол хэлэн дээрэ оршуулжа эхилээ. Жэшээнь, Л.Н.Толстой «Жизнь Будды», Жюль Верн «Пятнадцатилетний капитан», Джованни Бокаччо, Джен Лондоной зарим бүтээлнүүд г.м. болоно.  «Золотые поучения, приписываемые Чингис хану», «Происхождение дархатов, хубсугульских урянхайцев, торгутов, хошутов, чахаров, даригангинцев, алтайских урянхайцев, казахов и эвенков», «Жизнь и быт русских подданных бурят» г.м. hонин ажалнуудые бэшэжэ хэблэhэн. Географяар hуралсалай пособи, космографяар hуралсалай ном бэлдэн хэблүүлээ.

Хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн В.Э.Раднаев Ц.Жамцарано тухай иигэжэ бэшэhэн: «Цыбен Жамсаранович дээрээ ахагүй хэлэмэршэн-синхронист, оршуулагша байгаа. Үндэр оюун ухаагаар, ялас гэмэ публицистын, элидхэлшын бэлигээр арад түмэнэй алдар хүндын шүтөөн болоо. Оросой ба Хальмагай талануудhаа эхилээд, забайкалиин хадын хүнды, талын буряадууд хүрэтэр тэрэ бүхы монголнуудай үнэн сэхэ патриот байгаа».

Буряад, монгол оршуулагшадта Ц.Жамцараногой үндэр хэмжээндэ бүтээгдэhэн ажалнуудынь оршуулга хэхэ арга байгуулха хэрэгтэ жэшээ, hургаал боложо үгөө юм. Гэхэ зуура Ц.Жамцараногой оршуулhан Гранстремай «Синее знамя» (Хүх монголын хүх туг хэмээх түүх) гэhэн түүхэтэ туужа монгол арадуудай дунда онсо hуури эзэлдэг. Монголой түүхэдэ ниитэ гэгээрүүлгын ба эрдэм нэбтэрүүлэлгын горитой нүлөө оруулhанайнь түлөө Монголой эрдэмтэд буряадhаа уг гарбалтай мэдээжэ эрдэмтэниие үндэрөөр сэгнэдэг. Монголой шэнэ түүхэ, монголой шэнэ гүрэн байгуулха хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулhан хүн, 1911 оной Монголой хубисхаалта ябадалай эдэбхитэй гэшүүн юм. Бүхыдөө Ц.Жамцараногой Монгол орондо ниитэ, гэгээрүүлгын ба эрдэмэй эдэбхитэй ажаябуулгань 1917 он болотор үргэлжэлөө. Энэл жэлэй зуниинь Ц.Жамцарано түрэл нютагаа бусаа.

Буряад ороноо бусажа, Ц.Жамцарано Забайкалиин гүрэн түрын ажалда эдэбхитэй оролсоо. Энэл жэл Бүгэдэ Буряадай ехэ хуралhаа түбэй гүйсэдхэхэ хорооной түрүүлэгшээр, удаань 1918 оной апрельдэ болоhон Буряадай ажалша-таряашанай түлөөлэгшэдэй гурбан ехэ хуралhаа можын зүблэлэй гүйсэдхэхэ хорооной гэшүүнээр hунгагдан, үндэhэтэнэй асуудал эрхилхэ комиссараар томилогдоо. 1919-1920 ондо Эрхүүгэй дээдэ hургуулида багшалаа. 1920 онhоо Ц.Жамцарано Коминтернын Алас Дурнын эмхидхэлэй хүтэлбэриин ажал ябуулдаг таhагай ашаар Монголой арадай хубисхаалшадай үйлэ хэрэгтэ дахяад оробо. 1921 оной март hарада Хяагтада монголой хубисхаалшадай суглаан үнгэржэ, Монголой арадай намай (МАН) нэгэдэхи ехэ хуралда хабаадаhан 26 хүнэй нэгэниинь Цыбен Жамцарано байгаа. Улас оронойнгоо үндэhэнэй бэеэ даанги байдал, эрхэ сүлөөгөө байлдан олоходо, Коминтерн болон Зүблэлтэ ород уластай холбоо найрамдалые тогтоон ажаллахые шухалынь үндэhэлэн хэлээ. Ехэ хуралай гурбадахи үдэр Цыбен Жамцарано хуралай түрүүлэгшээр hунгагдажа, МАН-ай түрүүшын алхамай хүтэлбэри «Түмэндэ тунхаглан зарлаха бэшэг» тухай элидхээ.

Ц.Жамцарано 1921 ондо дотоодын хэрэгэй бүгэдэ гүрэниие захирха яаманай (МВД) дээдэ сайдаар томилогдоод, гүрэнэй ажалда хүсэн түгэс жүдхөө. «Арадай засагай тогтоходо, СССР Монгол хоер гүрэнэй хоорондохи хани барисаанай холбоо баталха зорилготойгоор 1921 ондо Москва хото ошоhонби», — гэжэ намтартаа бэшэhэн байна.

1922-1923 онуудта нютаг орон соогуур намай бүлгэмүүд байгуулагдан, намай устав шэнэлхэ, программада нэмэлтэ, хаhалта оруулха хэрэгтэ Ц.Жамцарано эдэбхитэй оролсоо. 1923 оной июль hарада МАН-й II ехэ хуралаар баталагдаhан «Экономикын асуудалай» дансануудые болбосоруулха ажалай бүлгэмдэ Ц.Жамцарано оролсон, тус хуралаар намай түбэй хорооной гэшүүнээр hунгагдаа. Энэ документ гүрэнэй экономикын hуури байгуулха бодолые тодорхойлоо.

1924 ондо 1-дэхи hарада hурган гэгээрүүлхэ яаманай зүблэхэ түшэмэлөөр тэрэ томилогдоhон байна. Тиигэжэ судар бэшэгэй хүреэлэнгэй ажалые бэе дээрээ даажа абаа. Гэгээрэлэй яаманда Ц.Жамцараногой ажаллаhан үедэ арадай гэгээрэлые хүгжүүлхэ 10 жэлэй түсэбые бэелүүлhыень уласай II ехэ хуралда hайшаан тэмдэглэhэн байдаг.

1922 онhоо сэрэгэй зүблэлэй гэшүүн, 1923 онhоо сэрэгэй hургуулиин хэлтэсэй орлогшо, 1925 онhоо сэрэгэй министерствын юрэнхы хэлтэс эрхилhэн түшэмэлөөр томилогдон, манай арадай сэрэгые бэхижүүлхэ, сэрэгшэдэй мэргэжэл дээшэлүүлхэ үйлэдэ хүсэн түгэс зүдхөө. 1925 оной 2-дохи hарада банкын зүблэлэй гэшүүнээр томилогдон, гүрэнэй экономикын хүгжэлтэдэ хуби нэмэриеэ оруулhан байна.

Бүхы монгол яhата арадуудые ганса экономикын ба соелой талаар бэшэ, харин политикын талаар нэгэдүүлхэ гол бодол дэбжүүлдэг байгаа. «Халха Монгол Үбэр Монголтой, Буряадтай, Баргатай, Синьцзянай ба Тывагай монголнуудтай нэгэдүүлжэ, монголой үни холо сагта түүхэтэ ажаhууhан газар дахяад hэргээхэ, Япони, Хитад ба Орос гүрэнүүдэй нүлөөдэ орохогүй бүрин эрхэтэ бэеэ даанги гүрэн байгуулагдаха», — гэжэ Ц.Жамцарано бэшэнэ. Энэ hанал бодомжонь 1927 он болотор олонхи политическа хүсэн дэмжэдэг байгаа. Харин 1928-29 онуудhаа эхилжэ, монгол арадай нангинаар сахижа ябаhан үзэл суртаал муушалагдадаг болоо. Энэ суртаал бэелүүлэгшэд «панмонголистнууд» гээд муушалагдан нэрлэгдэдэг болоо.

1937 оной август hарада Ц.Жамцарано тушаагдаа, 1942 ондо түрмэдэ наhа бараа. 1956 ондо гэмынь сагааруулагдаа.

Ц.Жамцараногой нэрэмжэтэ Агын хизаарай номой санай мэргэжэлтэн
С.Б. Дамдинжапова бэшэбэ

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. Болотов Б.Г. Цыбен Жамцарано. – Агинское: «Агын Үнэн», 2011.- 124 с.
2. Соен гэгээрүүлэгч Ж.Цэвээний захидлууд/ ред.: Н. Эмхэтгэсэн Ч., М.Бадамням; перевод М.Бадамням. — Улаан-Баатар: [б.и.], 2013.-195 с.
3. Описание личного архива Ц.Ж.Жамцарано. — Улан-Удэ: Издательство БНЦ СО РАН, 2010.- 94 с.