Алтан дэлхэйн һахал — домто, хоолой ургамалнууд олон. Тэдэнэй нэгэн — тибhэн. Тибhэнэй газар дээрэхи эшэнь – улаалзай.
Улаалзай хүнэй үбдэгhөө халта доошо, газар дорохи эдеэшэhэн тибhэниинь 10 см хүрэтэр гүнзэгыдэ ургадаг ургамал. Тибhэн гээшэ сагаахан үнгэтэй, дабхасалдаhан хомхоол хальhануудhаа бүридэдэг. Хурабшын тухайхан амтатай ургамалые малтажа, эдеэнэй дээжэ болгодогбди. Эртэ урда сагhаа буряад зон тибhэ малтажа эдидэг, мүн эдеэндээ буйлуулдагшье болоhон гээшэ.
Тибhэнэй эшэhээ улаан, ами амяарханаа хитаралдан ургадаг дэлбэнүүд толорон байдаг. Одоол алтан дэлхэйн hахалнуудай гоё шэмэг юм даа. Зундаа улаалзай hалбараад, намар болоходо, хорхогор борохон, хаташаhан хонхо болошохо, досоонь үрэ байха. Улаалзайлаагүй эшэтэй тибhэнhээ hагсагархан hэмбэрэг гэжэ нэрлэгдэдэг эшэ гараха. Энэнь улаалзайдаа хүсөө хубаалдаагүй байхадань, тибhэниинь томо байха.
Урдандаа айл бүхэн тибhэ малтадаг түмэр, зохёомол малтууртай байгша бэлэй. Намартаа хада гүбээгэй ташалан, хаялга, нугануудаар бэдэрхэдэ, бэлээр олдодог. Талашье газараар тибhэн байхал даа.
Тибhээр олон үеын буряад зон амидаржа ябаhан түүхэтэй. Тибhэ магтан дэбжээhэн, hайшаан хэлэhэн, уг дамжаhаар, мүнөө хүрэтэр ерэhэн дуунууд, таабаринууд олон байха. Жэшээнь, юрэ hонирхохын тула, нэгыень бэшэе:
- — Намайе эндэ байна гэжэ хэн хэлэбэ гээшэб?
- — Аа, Лама Сампилhаа гараба гээшэ аабза.
- — Үшөө хэн хэлэбэ гээшэб?
- — Үбгэн Сампил хэлэжэ болобо юм байна…
Тайлбаринь: Лама Сампил – улаалзай, Үбгэн Сампил – хорхигор хонхо.
Улаалзай ба хорхигор хонхоорнь оложо, үбэлэй сагта эдихэ тибhэеэ hэндэжэ, газарай хүрөөдүйдэ малтадаг hэмди.
Һүндэ шанаhан тибhэн гээшэ хоморой амтатай эдеэн гэжэ буряад хүн бүхэн урдандаа мэдэдэг байгаа. Буряад зон хүндын эдеэн болгожо, үрмэ хэдэг юм. Сагаан тоhо хайлуулжа, шара тоhон болгоходо, сүб гараха. Тэрэ сүбтэ ээзгэй, үзэм, талханай зүйлэй: прянигай, печениин, хилээмэнэй хэршэмэгүүдые худхаха. Һүндэ шанаhан тибhэ, нюдэмэл мойhо хэжэ, hайса худхаха. Иимэ үрмэ аалихан гал дээрэ шанажа бэлдэгшэ бэлэй. Шанаhан үрмэн хүндын эдеэнэй дээжэ гэжэ тоологдодог.
Бүхэли жэл тибhэтэй байхын тула, тэрэнээ элhэн соо хадагалхада гутадаггүй.
Цыремжит Батоевагай суглуулбариhаа.
