Үүсын хаһа намарай һүүл һарын хахадһаа — ноябриин тэнhээ, үбэлэй эхин һарын түрүүшын үдэрнүүдтэ болодог юм. Буряад зон үбэлэй сагта, хүйтэн уларилтай Үбэр Байгалай дэбисхэр дээрэ ажаһуухадаа, малайнгаа мяхаар хооллодог.
Үүсэ хэхэ үхэрөө эртээнһээ, намарай дулаан үдэрнүүдһээ эхилжэ, һайнаар эдеэлүүлхэ ёһотой. Үүсэ гаргахадаа, бүһэтэйшүүл сугларжа, бэе бэеынгээ үүсэ хэлсэдэг юм. Үхэр гаргаха өөрын тусгаархан дүршэлтэй зон байха.
Унаһан үхэрөө үбшэжэ, арһанһаань илгаха. Тиигээд үбсүүень ханшартайнь абаха. Арһанһаань сааша клеёнко юумэ дэбдихэ, тэндэнь гэдэһэн гаража, һамгадта даалгагдаха.
Буряад зон мал гаргахадаа, бүхы үе мүсыень булгалжа эбдэдэг. Эбдэһэн яһан бүхэн бүрин бүтэнөөр абтадаг. Мяхыень һүхөөр сабшахые сээрлэдэг, ехэ нүгэл гэдэг байhан юм.
Үхэрэй тархи абаад, мяхыень хоёр ха, хоёр гуя болгожо хубаахадаа, хоёр һүбөө хабһанууд гуя тээшээ абтадаг. Түрүүн ха эбдэхэ. Хүзүүнһээнь амаргалыень заабол абаад, түрүүшын тогоондо шанажа, үхэр гаргаһан хүндэ эдюулдэг ёһо байха. Удаадахи аман хүзүүн гээшэ (ородоор хэлэбэл, осевой позвонок) гэртээ эдидэг, хүндын мяханда ородоггүй яһан абтаха. Саашаа табан хүзүүнэй яһа эбдэхэдэ хүшэр, олон залгалаагаар холбогдоһон. Хүзүүнэй мяхан гонзогороор абтажа, хирмасада ородог юм. Удаань һээрнүүд абтаха, дала хабһанһаа хуулагдан абтана ааб даа. Хабһанууд абтаха, дүрбэн үндэр хабһанууд — хүндэтэй мяхан. Далын доро адхаал сэмгэн эбдэгдэхэ, харти абтаха, энэмнай хүндэгүй мяхан, хэшэгтэшье, бэлэгтэшье ородоггүй, гэртээ эдигдэдэг.
Һээрнүүдһээ сааша ууса хүрэтэр нюрганууд эбдэгдэхэ. Хойто хажууһаа уусыень һайнаар абажа, хадамда гараһан басаганай хэшэг болгодог гурим байгаа бэд даа.
Саашань һүүжэ, можо, шагайта абтаха. Баруун шагайта хадамда ошоһон басаганай хэшэгтэ орохо, хүндэтэй мяхан гээшэ.
Гуяын сулгы мяха гонзогороор отолжо, борсо болгодог юм. Үбэлэй хүйтэндэ хатаһан борсо зөөлэхэн, һэбхихэн, микроэлементнүүдээ алдаагүй байдаг. Түбэд эмнэлгэдэ «үхэрэй мяхан удаан болоходоо — эм, шэнэ байхадаа — хорон» гэжэ бэшээтэй байдаг. Зунай сагта борсоор шүлэ гаргадаг, хатаажа хуряаһан агтай мангир хэхэдэ, түрбэлгүй амтатай шүлэн бэд даа.
Зүрхэнэй хажуудахи хэдэн һалаатай толто урбуулаад, нэгэ зурагар зүһэмэг зүрхэ няажа хүргөөд, хадамда гараһан басаганай хэшэгтэ нэмэжэ үгэдэг. Удхань: хариин газарта хатууе дабажа, ухаан бодол сэдьхэлээрээ, зүрхөөрөө тэсэжэ гарахаш гэнэ.
Үбсүүн гээшэ басаганай хэшэгэй тон ехэ үүргэтэй мяхан.
Хэшэгтэ мүн баруун хажуугай мяханһаа дуратайгаа нэмэхэдэ болохо.
Буряад зоной заншаһан гуримаар мяхаяа шанажа эдеэд, яһануудыень утаашань хахалжа хаяха ёһотой. Бүтэн яһа хаяхада, нүгэл гэхэ…
Цыремжит Батоевагай суглуулбариhаа.
