Сагаалха сагнай ерэбэ даа!
Сагаан эдеэгээ, үрмэ тоһоо, айраг тарагаа бүлэхэ, аарсын хүрэнгэ, бууза, баншаяа буряад угсаатамнай бэлдэжэ эхилбэ.
Үни сагhаа хойшо буряад зон Сагаалганда шадаха зэргээрээ бэлдэдэг байhан юм. Жэшээлхэдэ, шэнэ хубсаhа оюулха, эхэнэрнүүд эдеэ хоолоо бэлдэхэ, гэр соохиёо арилгаха, сэбэрлэхэ, бүhэтэй хүн хото хореогоо заhаха, шэнэ жэлэйнгээ түлеэ зохёохо, үхибүүд Сагаалганай ерэхые хүлеэжэ, үдэрнүүдые тооложо байха г.м.
Эртэ урда сагта Сагаалган намар үнгэрдэг байhан гэлсэдэг, харин XIII –дахи зуун жэлэй hүүлдэ хабарай эхиндэ тэмдэглэжэ эхилhэн. Тэрэ сагhаа хойшо зарим нютагуудаар, үхибүүд, туламаа баряад Сагаалхаяа гаража, айл бүхэндэ, айлшалдаг заншалтай болоhон гэлсэдэг. Тиимэһээ, нютагай зон, эртээнһээ, элдэб амтатай сахар-хампеэд абажа хадагалаад, орожо ерэһэн хүүгэдые, һуулгажа, сагаалуулаад, үхибүүн бүхэндэ бэлэг болгон барюулжа, гарыень сайлгажа табидаг байhан. Тэрэ сагhаа хойшо нилээдгүй ехэ саг үнгэржэ, үеын үеһөө, жэл бүхэндэ дамжадаг ёһо гурим табигдаhан ха гэжэ hанамаар.
Тэрэ сагhаа хойшо Сагалганай удха шанар бүришье гүнзэгы удхатай боложо, дэлгэржэ, мүнөө сагта үргэн дэлисэтэйгээр заншалта болон үнгэрнэ. Лодон багша Сагаалган тухай иигэжэ бэшэhэн байна:
«…Сугларhан зониие гэртээ бултынь багтааха аргагүй айлда нэн түрүүн үбгэд, хүгшэд орожо сагаалдаг байгаа. Харин залуушуул орожо, үбгэдые золгоод, газаа гаража, үбгэд хүгшэдэй, аха заха зоной, ехэшүүлэй ошохые хүлеэжэ, шуур шэдэлсэн наададаг hэн.
Ерэгшэд гэр соо байhан зониие бултыень золгохо ёhотой. Хүнүүд хадаг андалдажа золгодог байгаа. Энээндэ олоншье хадаг хэрэгтэй бэшэ, харин хоёр-нэгэн хадагтай haa хүрэдэг hэн. Хадагаа нэгэндэ үгэхэдэнь, тэрэнь урдаhаань өөрынгөө хадаг үгэдэг, хадаггүй hаа, тэрэ хадагынь hooргэнь бусаадаг байгаа юм. Гэрэй эзэнэйхи сугларhан зондо сагаан эдеэтэй табаг табижа, сай аягалаад… .
Һүүлдэнь табагаа хуряагаад, таташа (шүлэ) аягалдаг hэн. Бүхэли мяха табидаг айл үгы hэн ха. Айл бүхэн hайн мяхаараа hайн шүлэ шанаха гэжэ оролдодог байгаа. Шадалгүйхэн айлда хирмасатайшье шүлэн байдаг бэлэй. Айлшад нэгэ-нэгэ аяга шүлэ уудаг hэн. Тиигээд тэдэнэй ябахаяа түхеэрхэдэнь, наhатай үбгэд, хүгшэдтэ хадаг, бэшэ зондо конфетэ, саахар, xypha бэлэглэдэг байгаа. Хүнүүд үхибүүдэйнгээ багшанарые хэршье залуу hаань, ехэ хүндэлжэ, заабал хадаг баридаг hэн. үбгэдэй гарахалаар, газаа байhан залуушуулай сагаалха ээлжээн ерэдэг байгаа юм. Эндэhээ мордоод, хамаг зон бүхы айлнуудта хүрэдэг hэн. Урдань зон таруу, ганса нэгээрээ hуудаг аад, ябаhаар байтарнь, үдэшэ болоходо, наhатай зон гэр тээшээ, залуушуул hая айл болоhон шэнэ айлда ошожо, сагаалганай наада хэдэг байгаа. Сагаалганай наадан гэжэ тусгаар наадан болодоггүй, юрын лэ наадан бологшо hэн. Сагаалган үдэр энеэдэн, хүхилгэн, шууяан боложо үнгэрдэг hэн. Ажалаа хээд лэ, хаанашье ябадаггүй, хааяа уулзадаг зон иигэжэ нэгэ уулзахадаа, хүхидэг, жаргадаг байгаа юм. Арбаад наhатай хүүгэдшье, залуушуулшье, ехэшүүлшье, бури наhатай болоhон зоншье айлнуудай хоорондо моринойнгоо хурдые үзэлсэжэ гүйлгэлдэдэг бэлэй…»
Иигэжэ урданай зоной сагаалхые Лодон багша адаглажа, ном соого бэшэhэн байна. Харин мүноо Сагаалганай үдэр олоороо сугларжа, найрлана гээшэбди даа. Тэрэнээ хажуугаар жэлээ оруулжа байhан зон наада түхеэржэ зондоо, нютагайхидтаа харуулна. Иимэ ушараар холо ойроор ажаhуудаг зон энэ хэрэгтэ хабаадалсаха гэжэ ехэ оролдонот, тэрэнь ехэ hайшаалтай. Сагаалган hайндэр зоноо эмхидхэнэ, үнинэй уулзаа зон бэе бэетэеэ уулзана, залуушуул үбгэд хүгшэдөө, түрэл түтимөө хүндэлжэ, золгоно ха юм. Сагаалган тухай багахан мэдээсэлээ Эрдэни Дугаровай мүрнүүдээрнь түгэсэхэм:
Сагаалганай hайханда
Сагаалганай hайханда
Хаана яанаш сугларая.
Сугларhанай урманда
Хүүен, хүхин наадая.
Сэдьхэлэйнгээ hайханда
Сээжын зугаа дэлгэе.
Эльгэ зүрхэнэй дэлгэртэ
Эжыл абаяа үреэе!
Бабуева С.М., главный
библиотекарь отдела краеведения
