Ноябриин 25-hаа эхилээд, ород арадай байгаалиин литэдэ 81 хоногой хүйтэнэй үе тоологдодог. Монголшууд юhэн юhые тоолодог. Декабриин 22-hоо эхилээд, баhал 81 хоногой шэнжэтэй.
Хулгана hара (декабрь)
Буряад-монгол литээр декабриие хулгана hара гэдэг. Григориан литээр түхэреэн жэлэй 12 hарын эгээл hүүлшын hара, үбэлэй түрүүшын hара болоно.
Ой тайгада ажаhуудаг зон үүрэ hара гэдэг байна. Энэнь үбэлэй түрүүшын hара – хуушанай литээр ноябрь hарада дүтэрхыгөөр тухайлагдана. Талата зоной багсааламжаар, буга hара гэгдэнэ, хуушанай литээр — үбэлэй гурбадахи hара.
Хулгана hарада 24 үеын hубариhан янгинама хүйтэнүүд арбан хоёрдохи үхэр жэлhээ эхилдэг.
Энэ литээр үбэлэй хүйтэнүүдые «Хүйтэнэй юhэн hара» гээд 81 хүйтэн гэжэ тоолодог байна. 81 хүйтэниие угтуулан, декабриин 5-hаа бодон (ойн) гахайнууд ороондо ородог гэжэ ангуушад хөөрэлдэдэг. Ойн гахай гээшэ аймшагтай: шархатабал, ангуушаниие отожо добтолдог, үсэд амитан.
81 хүйтэнэй эхилhэн үдэр — декабриин 22-то үбэлэй тон богони үдэр, эгээн ута hүни болодог (День зимнего солнцестояния). Түрүүшын табан юhэн тон лэ хүйтэн, жабартай байдаг саг.
Декабриин 22-hоо 30 болотор түрүүшын 9 хүйтэн үнгэрнэ.
Декабриин 22-hоо эхилээд, хэдэн хоногой туршада үдэр тогтонги, хүйтэн шангадаhан, уhан булаг, гол мүрэнүүд яг таг хүрэнхэй, ан гүрөөл үhэ нооhоёо хубилгажа, дулаан нооhоор хушагдадаг. Үбэл одоол хүйтэн тээшээ дабшадаг. Декабрь hарада шаргын харгы саhан дээрэ элихэнээр гарадаг юм.
Декабрь hара үбэлөө хүндэлдэг, хуушан жэлээ үдэшэдэг, жэлээ түгэсөө хадаа түрүүшын юhые хүйтөөр үнгэргэнэ. Малшадай нэхы хүдэhэн дулаан дэгэлээ үмдөөшье hаань, жэгнэхэ, бэень хүйтэ дааха юм гэлсэгшэ.
Энэ үедэ жэлэй дүрбэн сагта хэhэн ажалай дүн гаргагдадаг. Энэ сагта багашуул, hургуулиин үхибүүд тон баяртайгаар Шэнэ жэлэй угталгада бэлдэдэг. Мүнхэ ногоон ажабайдалые hануулhан үнгэтэй хангал ногоон хасуурияа тойрожо, ерэхэ жэлдэ үшөөшье hайнаар hураха, ажаллаха хүсэлтэйнүүд, баяртайнууд ябадаг гээшэбди.
Цыремжит Батоевагай суглуулбариhаа.
