Ламын шажанай литэ шэнэ жэлэй гэхэ гү, али Сагаан hарын гарахада зохёогдодог. Ламанарай зурхайн календарь гээшэ наранай григорианска календарьтай таарадаггүй, жэл соо үлүү гү, али дутуу hара бии. Үдэр дабхасадаг, таhардаг, зарим үедэ үбэлэй гү, али хабар намарай, зунай hаранууд 4 болодог байна.
Ушарынь хадаа ламын шажанай литэ hарын гараха ба орохо хоёрhоо үндэhэтэй. Иимэhээ hарын «түрэхэ» ба «хоргодохо» хоёрой хоорондо 29 хоног 12 час 44 минута 3 секунда болодог дээрэhээ литын жэл гээшэ юртэмсын наранай жэлтэй ба сагай уларилтай таарадаггүй юм.
Григорианска календарь – жэлэй дүрбэн сагай hэлгэлтэдэ үндэhэлhэн наранай календарь, hарын хэлбэритэй тааралдуулhан hарын литэ. Григорианска шэнэ литые XIII дугаар Григорий гэдэг папа 1582 ондо бии болгоhон. Һарын нэрэнүүд — январь, февраль, март, апрель, май, июнь, июль, август, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь. Мүнөө сагта хаа-хаанагүй григорианска литэ хэрэглэгдэдэг болонхой.
Харин буряад зон бүри эртэ урда сагhаа hарануудай ондоо нэрэнүүдые хэрэглэдэг байгаа. Гуша-гуша нэгэн хоногой үнгэрхэдэ, эхин, дунда ба hүүл hара гэжэ тоолоод, жэлэй дүрбэн саг гурба-гурбан hараар хубааhан ха. Зарим нютагуудта hарануудые тоогоор нэрлэдэг байhан hаань, нүгөөдүүлынь байгаалиин уларилтай, ургасатай гү, али ажал хүдэлмэриин хаhатай, мал адууhанай зан абаритай, шэнжэтэй холбуулан, нэрэ үгэдэг байhан юм. Жэшээнүүдые харахада, иимэ.
Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаровай бэшэhээр:
Үбэлэй hаранууд:
- Буга hара – декабрь
- Хуса hара – январь
- Ехэ улаан – февраль
Хабарай hаранууд:
- Бага улаан – март
- Хуаа хагданай hара – апрель
- Хүхын дуунай hара – май
Зунай hаранууд:
- Мангирта hара – июнь
- Бүбөөлжэнэй hара – июль
- Һүн hара – август
Намарай hаранууд:
- Улари hара – сентябрь
- Уури hара – октябрь
- Гуран hара – ноябрь
Уран зохёолшо Африкан Бальбуров «Арбан хоёр» гэhэн ном соогоо үни холын сагта буряад зоной hарануудые яажа нэрлэдэг байhые бэшэhэн гээшэ:
- Хуса hара — февраль
- Ехэ Боргон – март
- Бага Боргон – апрель
- Улаан Зудан – май
- Гани hара – июнь
- Хожо hара – июль
- Уолжо hара – август
- Буга hара – сентябрь
- Хууг hара – октябрь
- Улара hара – ноябрь
- Уури hара – декабрь
- Гуран hара – январь
Гэхэшэлэн, ондо ондоо нютагуудта hаранууд өөр өөрын нэрэтэй. Нютаг нютагай саг уларилhаа боложо, hарануудай буряад нэрэнүүд hэлгэгдэhэн ха гэжэ эрдэмтэд багсаана. Жэшээнь, ойхоной буряадууд улара hара сентябрь, оhынхин ноябрь гэнэ, харин агынхин иигэжэ сентябрь hарые нэрлэнэ…
Цыремжит Батоевагай суглуулбариhаа.
