Версия для слабовидящих
Адрес: п.Агинское, ул. Комсомольская, 14
E-mail: agalibr@mail.ru
Тел: 8 302 39 3-41-72
Вход на сайт
График работы:
пн-сб: с 9 до 18 часов
пт: с 9 до 16:45
вс - выходной
Отправлено
Поисковое поле пустое!

К 95-летию повести «Саһан шуурган» (Пурга)

Ровно 95 лет назад, в 1929 году на старомонгольском письме вышла повесть Жигжитжаба Батоцыренова «Саһан шуурган» (Пурга). Это произведение является памятником письменной культуры бурят первой половины XX века.

На русском языкеБуряадаар

Ровно 95 лет назад, в 1929 году на старомонгольском письме вышла повесть Жигжитжаба Батоцыренова «Саһан шуурган» (Пурга). Это произведение является памятником письменной культуры бурят первой половины XX века.

 

Имя его автора долгое время были предано забвению. Поэтому сначала познакомимся с ним.

Жигжитжаб Базарович Батоцыренов родился в 1881 году в с. Чиндалей Дульдургинского района Забайкальского края в семье скотовода Батоцырена Цыжипова из рода бодонгууд. Его отец знал старомонгольский язык, и когда сыну исполнилось 6 лет, научил его читать и писать.

Ж.Батоцыренов с отцом.

В 16 лет юноша поступает в Агинскую приходскую школу, но закончив два класса, работает в магазине торговой фирмы Бадмаева, затем его назначают приказчиком. В качестве представителя фирмы Бадмаева он бывал в Монголии.

Ж.Батоцыренов в Чите.

С 1907 года работает переводчиком и писарем Хужартайской волостной управы, в 1911 году его выбирают старостой Чиндалейского сельского управления и в это время он открывает начальную школу в родном Чиндалее. В годы гражданской войны представляет бурятское население при штабе южной группы партизанских отрядов, действующих против атамана Семенова. Как активного работника Советов в Аге, Ж. Батоцыренова избирают делегатом на Первый съезд Советов Бурят-Монгольской АССР, который проходил в декабре 1923 года.

На том съезде Ж. Батоцыренов был избран членом БурЦИКа вместе с М.Н. Ербановым, Н.И. Трубачеевым и другими. Одновременно он избирается делегатом на XI съезд Советов, состоявшийся в Москве в январе 1924 года.

В группе делегатов съезда участвовал в похоронах В.И.Ленина – стоял в почетном карауле в бурятской национальной одежде.

Был делегатом I съезда колхозников Бурят-Монголии и II съезда Советов БМАССР в 1925 году. В 30-х годах прошлого века был одним из организаторов коллективного хозяйства «Шэнэ зам» в Могойтуйском районе.

В начале 1928 г. Ж. Батоцыренов обвинялся в «связи с ламством», «защите кулака», «нежелании коллективизации». Исключенный из партии и уволенный из Наркомата земледелия, он уезжает на родину, но в июне 1930 г. вновь отзывают его в столицу республики и назначают ответственным секретарем по разработке нового бурятского алфавита (латинского, заменившего старомонгольский). Им же был составлен первый бурятский букварь.

Еще многое бы сделал Жигжитжаб Базарович, но по анонимному доносу был арестован 9 апреля 1937 г. и расстрелян в Иркутске 9 декабря 1937 г. Реабилитирован 31 марта 1956 г.

Перу Ж. Батоцыренова принадлежит ряд произведений, в число которых входит и повесть «Саhан шуурган». Она была издана в Верхнеудинске в 1929 г., состоит из 5 глав.

В первой главе повествуется о жизни бедной семьи Найгуур Цырена (у него есть жена Дарима, сын Рабдан и дочь Должин). У семьи очень старая дырявая юрта, огороженная изгородью-завалинкой, которая заполнена ветошью, измельченным навозом. Неподалеку старая стайка без кровли, вся в снегу. В пургу погибает от бескормицы последняя лошадь семьи. В доме нет ни мяса, ни соли, ни чая, семья голодает. Поэтому Цырен вынужден обратиться к богачу Гэндэну и Сультим ламе за помощью. С семьей Гэндэна (у него жена Пагма, сын Данзан, дочь Тамжад) автор знакомит читателей во второй главе. У зажиточной семьи большая изба, крытая тесом, рядом стоит юрта, у них вдоволь дров, сена, продуктов питания. Гэндэн откликается на просьбу Цырена, дает ему самое необходимое из продуктов, в том числе испорченный жир. За эту помощь сын Цырена Рабдан будет вынужден еще один год горбатиться на Гэндэна. Третья глава «Эмшэ ба гүрэмшэ лама» (Лама-лекарь и лама-служитель молебна) посвящена рассказу о ламе-лекаре Сультим, который живет весьма зажиточно, с двумя хувараками-учениками, определяет заболевание по пульсу, назначает лечение, составляет прогнозы. Его услуги неимущий Цырен должен будет оплатить заготовкой дров для него. В следующей главе появляется персонаж, представляющий местную власть – зайсан Ригсэл. На него возложен сбор дани. Подробно описывается кто, что, сколько и как должен сдать в казну государства. Цырен в пургу потерял последнюю лошадь, одну из двух тощих коров пожертвовал на похороны жены Даримы. Чем ему платить дань? В итоге он расписывается на бумаге, что в счет дани будущим летом скосит четыре десятины сенных покосов. Получается, что летними работами он оплатит свои долги и в следующую зиму ему самому опять не хватит сена. Здесь бедняк представляется безынициативным, ленивым хозяином, не умеющим реализовать свои возможности.

В произведении описывается исторический период после революции 1905 г., эхо которой дошло до самых окраин царской России. Это время подъема революционной активности масс. Поэтому логическим развитием сюжета, кульминацию которой наблюдаем в главе «Yхэл» (Смерть), является обрушение как мира бедных (смерть Даримы, отравившейся испорченным жиром, который дали в доме Гэндэна), так и мира богатых (из-за болезни умирает Гэндэн). Завершается произведение эпилогом «Зоболонһоо – һургаал» (От страданий – назидание). В нем автор соединяет романтическими отношениями молодых людей из дома богатого (Тамжад) и дома бедного (Рабдан).

Юная Тамжад – полная противоположность своим родителям и брату. Она выполняет всю работу по дому, жалеет всех, заботится о бедных, любит Рабдана. Рабдан трудится, не покладая рук, чтобы выйти из нужды, учится грамоте. Говоря о нем, можно использовать меткую поговорку: «Алмаз, чем больше стирается, тем ярче сверкает; мужчина, чем больше страдает, тем больше ума набирается». Значимы слова зайсана Ригсэла о том, что он с будущего года намерен приблизить к себе Рабдана, как грамотного и работящего человека. Рабдану автор противопоставляет другого героя – Данзана, сына Гэндэна. Это беззаботный молодой человек, любящий погулять, выпить, поиграть в азартные игры, довольный собой, своей жизнью. Тамжад, осуждая легкомысленное поведение своего брата Данзана, говорит: «Человек, не испытавший страданий, не наберется ума». Символично, что повествование заканчивается свиданием влюбленных Тамжад и Рабдана: они представляют поколение новой эпохи.

Ученые-филологи Л.Д.Шагдаров и Л.Б.Бадмаева перевели повесть на современный бурятский язык, подготовили издание повести, и «Саhан шуурган» в 2015 году вышла отдельной книгой.

В книге представлены три варианта текста повести: оригинал произведения на старомонгольском языке, его транслитерация латинскими буквами и переложение на современный бурятский язык. По этим текстам можно проследить развитие бурятского литературного языка.

Дарима Базарова,

главный библиотекарь отдела информационного и сервисного обеспечения

Агинской краевой библиотеки им.Ц.Жамцарано.

Источники:

  • Батоцыренов Ж.Б. Саhан шуурган. Туужа/ Л.Д.Шагдаров, Л.Б.Бадмаева ном хэблэлдэ бэлдээ. – Улаан-Үдэ: «Бэлиг» түб, 2015.
  • Тропинка школьная – начало всех начал/ 100 лет Чиндалейской школе им. Ж.Б.Балданжабона. – Улан-Удэ: «Бэлиг», 2011.

 

«Саhан шуурган» туужын 95 жэлдэ

Тэбхэр 95 жэлэй саада тээ, 1929 ондо Жигжитжаб Батоцыреновэй «Саhан шуурган» гэhэн туужа хуушан монгол хэлэн дээрэ толилогдоhон юм. Энэ рассказ-туужа XX зуун жэлэй түрүүшын хахадай буряад уран зохеолой уута баялиг болоно.

Тэрэнэй авторай — Жигжитжаб Батоцыреновэй нэрэ удаан сагта мартагданги байгаа. Тиимэhээ түрүүн автортайнь танилсая.

Жигжитжаб Базарович 1881 ондо Үбэр Байгалай хизаарай Дулдаргын аймагай Шандали нютагта бодонгууд угай малшан Батоцырен Цыжиповэй бүлэдэ түрэhэн байна.  Эсэгэнь хуушан монгол хэлэ мэдэдэг байhан, тиин хүбүүнэйнгээ 6-тай болоходо, үзэг бэшэгтэ hургаа.

Ж.Батоцыренов эсэгэтэеэ.

Хүбүүн 16 наhа гүйсэхэдөө, Агын приходской hургуулида ороо, теэд хоер класс дүүргээд, Бадмаевай худалдаанай нэгэдэлэй наймаада хүдэлөө, удангүй бэшэг хэрэгэй ажалтанаар томилогдоhон байна. Энэ тушаалда ажаллаха үедөө албанай хэрэгээр Монгол орон ябадаг hэн ха.

Ж.Батоцыренов Шэтэдэ.

1907 онhоо Хужартайн волостной управын оршуулагша ба бэшээшэ байгаа, 1911 ондо Шандалиин захиргаанай старостаар hунгагдаhан байна. Энэл жэлдэ түрэhэн нютаг Шандалидаа эхин шатын hургуули нээгээ. Эрхэтэдэй дайнай жэлнүүдтэ тэрэ атаман Семеновой урдаhаа эсэргүүсэhэн партизан отрядуудай урда талын бүлэгэй штабай дэргэдэ буряад ажаhуугшадые түлөөлhэн байна. Тиин Зүблэлтэ засагай эдэбхитэй хүдэлмэрилэгшэ гэгдэжэ, Ж.Батоцыренов 1923 оной декабрь hарада болоhон Буряад-Монгол АССР-эй Соведүүдэй Нэгэдэхи съездын делегадаар hунгагдаа бшуу.

Тэрэ съезд дээрэ Ж. Батоцыренов М.Н. Ербановтай, Н.И. Трубачеевтэй болон бусадтай суг БурЦИК-эй гэшүүнээр hунгагдаа. Тиихэдэ Москвада 1924 оной январь hарада болоhон Соведүүдэй XI съездын делегадаар hунгагдаhан шуу.

Съездын делегадуудай бүлэгтэ оролсожо, Жигжитжаб Базарович В.И.Лениниие хүдөөлүүлгэдэ хабаадаhан – буряад үндэhэн хубсаhаараа хүндэлэлэй харуулда зогсоо.

1925 ондо БМАССР-эй Соведүүдэй II съездын ба Буряад-Монголой колхознигуудай I съездын делегат ябаhан. 1930-аад онуудта Могойтын аймагта «Шэнэ зам» гэhэн ажахы эмхидхэгшэдэй нэгэн юм.

1928 оной эхиндэ «ламын шажантай холбоотой», «баян нюдарганиие хамгаална», «хамтаралга хэхэ хүсэлгүй» гэжэ гэмнэгдээ. Партиhаа гаргагдажа, газар үйлэдбэрилгын Наркомадта тушаалhаа буулгагдахадаа, тоонто нютагаа бусаа. Теэд 1930 оной июньда дахяад уласай ниислэл руу дуудагдажа, шэнэ буряад алфавит (хуушан монгол хэлэ hэлгэжэ, лата хэлэн дээрэ) зохеохо ажалай харюусалгата секретаряар томилогдоо. Тиихэдэ тэрэ түрүүшын буряад үзэглэл зохеоhон байна.

Жигжитжаб Базарович үшөөл олон юумэ хэхэ байгаа, теэд нэгэнэй нэрэеэ заангүй мэдээсэhээр 1937 оной апрелиин 9-дэ тушаагдаад, 1937 оной декабриин 9-дэ Эрхүүдэ буудуулhан байна. 1956 оной мартын 31-дэ сагааруулагдаhан.

Ж. Батоцыреновэй гуурhан дороhоо хэдэн зохеол мүндэлhэн, тэрэ тоодо «Саhан шуурган» гэhэн туужа. Энэ 5 бүлэгhөө бүридэhэн туужань Дээдэ Үдэдэ 1929 ондо хэблэгдээ.

Түрүүшын бүлэг соо Найгуур Сэрэнэй үгытэй гэр бүлын (hамганиинь Дарима гэжэ нэрэтэй, хүбүүниинь Рабдан, басаганиинь Должин) ажамидарал тухай хөөрэгдэнэ. Энэ бүлэ «хуушаран муудаhан шара эшэгы (hэеы) гэртэй, газаагуурнь хореогоор хашаалан, хагда, хохир, аргал хэжэ дулаалhан». Мүн лэ хуушан, хушалтагүй, саhа хүнгэрэгтэ дарагдашаhан далтай. Саhан шуурган соогуур эдихэ үбhэ ногоогүйhөө hүүлшынь морин үхэшэнэ. Гэртэнь мяхан, дабhан, сайшье үгы, гэр бүлынхид гэдэhээ үлдэнги. Тиимэhээ Сэрэн баян Гэндэндэ ба Сүльтим ламада туhаламжа гуйжа хандаха баатай болоно.

Автор уншагшадые Гэндэнэй гэр бүлэтэй (hамганиинь Пагма, хүбүүн Данзан, басаган Тамжад) хоердохи бүлэг соо танилсуулна. Энэ шанга шадалтай бүлэ хабтагай хушалтатай томо байшантай, тэрэнэй дэргэдэ hэеы гэр, томо дал соонь «зуун таби тухай эбэртэ бодо мал, тусгаар далда хоер зуу тухай хонид, хорео соо гушаад адуу морид», «арбан алда бүтэн hүри үбhэн» байна. Гэндэн Сэрэнэй гуйлтада харюусажа, тон хэрэгтэй хоол хошо, тэрэ тоодо муудашаhан тоhо үгэнэ. Энэ туhаламжынь түлөө Сэрэнэй хүбүүн Рабдан үшөө нэгэ жэлэй туршада «абарагша» бүлындөө миинтээр ажалыень хэхэ болобо. «Эмшэ ба гүрэмшэ лама» гэhэн гурбадахи бүлэг Сүльтим эмшэ лама тухай хөөрөөндэ зорюулагдаа. Тэрэнэй байра байдал ядуу бэшэ, хоер хубараг-шабинартаяа ажаhуудаг, hудаhа барижа, үбшэн элирүүлдэг, арга хэдэг ба зурхай зурадаг. Сүльтимэй туhын түлөө зөөригүй Сэрэн түлеэ бэлдэжэ үгэхэ еhотой болоно. Удаадахи бүлэг соо нютагай засаг түлөөлhэн дүрэ — Ригсэл зайhан бии болоно. Тэрэ зонhоо алба татаха уялгатай. Тон тодорхойгоор хэн, хэдые ба яагаад гүрэнэй hан руу татабари оруулха еhотойб гэжэ бэшэгдэнэ. Сэрэн саhан шуурган соогуур hүүлшынгээ мори алдаа, туранхай хоер үхэрэйнгөө нэгые Дарима hамганайнгаа хүдөөлүүлгэдэ гаргаа. Мүнөө юугээр албан татабарияа түлэхэб?  Эсэстэнь тэрэ албан татабариингаа түлөөhэн болгожо, зун дүрбэн десятина үбhэ сабшажа үгэхэб гэжэ саарhан дээрэ гараа табина. Тиихэдээ тэрэ зунай ажалнуудаар үри шэриеэ түлэhөөр, ерэхэ үбэлынь баhал үбhэгүй байха, зүдэрхэ болоно бшуу. Эндэ үгытэй Сэрэн ямаршье эдэбхи үүсхэлгүй, өөрынгөө арга боломжо бэелүүлжэ шададаггүй, залхуу эзэн байhаар харуулагдана.

Хаанта Оросой Уласай эгээл холын булангууд хүрэтэр сууряатаhан 1905 оной хубисхалай hүүлээрхи түүхэтэ үе саг зохеол соо харуулагдана. Энэ хадаа олон түмэнэй хубисхалай эдэбхи үүсхэлэй ургалтын үе саг. Тиимэhээ «Yхэл» гэhэн бүлэг соо зохеолой хүгжэлтын туйлдаа хүрэхые адагланабди, тэрэ ганса үгытэйнүүдэй оршоной (Гэндэнтэнэй үгэhэн муудаhан тоhонhоо санхатаhан Даримын үхэл) бэшэ, мүн баяшуулайшье оршоной (үбшэлhэн Гэндэнэй үхэл) hандаралга болоно. Зохеол «Зоболонһоо – һургаал» гэhэн түгэсхэлэй бүлэгөөр дүүрэнэ. Тэрээн соо автор баян гэрэй (Тамжад) ба үгытэй гэрэй (Рабдан) залуу зониие инаг дураар холбоно.

Эдир Тамжад – гэртэхиндээ ба ахадаа тон эсэргүү бодолтой дүрэ. Тэрэ гэртэхи бүхы ажалаа хэдэг, бүгэдэниие хайрлаха, ядаhан тулиhан зондо hанаагаа зобохо, Рабданда дуратай. Рабдан ядарал хашаланhаа гарахын тула унаhан малгайгаа абаха сүлөөгүй ажалладаг. Тэрээндэ «эрдэни элэхэ бүреэ улам үнгэ орохо, эрэ хүн зобохо бүреэ улам ухаа орохо» гэhэн мэргэн үгэ тааруу. Ригсэл зайhанай «ерэхэ жэлhээ Рабданиие татажа, бэшэг сагаалуулха ба ажалай хүдэлмэридэшье ябуулха гэжэ hанаhанби» гэhэн үгэнүүд онсо удхатай. Рабданда харша дүрэ Гэндэнэй хүбүүн Данзан болоно. Энэ залуу хүн «омог ехэтэй, холын бодолгүй, айл бүхэниие хэсэжэ хашараадаг тула ойро хабиин айлнуудта хүндэгүй болоhон». Тамжад ахайнгаа ябадал огто буруушаажа, иигэжэ хэлэнэ: «Зоболонгой бэрхые үзөөгүй хүн ухаа орохогүй гэдэг үнэн шуу». Шэнэ сагай үеынхидые түлөөлhэн, бэе бэедээ дуратай Тамжад Рабдан хоерой уулзалгаар туужа түгэсэнэ.

Хэлэ бэшэгэй эрдэмтэд Л.Д.Шагдаров ба Л.Б.Бадмаева хуушан монгол хэлэтэ туужа мүнөөнэй буряад хэлэндэ оруулаад, 2015 ондо ном болгожо гаргаhан байна.

Тус ном соо туужын текстын гурбан янза үгтэнхэй: хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн зохеолой эхэ бэшэг, лата үзэгүүдээр бэшэгдэhэн текст ба мүнөөнэй буряад хэлэндэ оруулhан текст. Тиимэhээ энэ ном соо буряад литературна хэлэнэй хүгжэлтэ тон элихэнээр харагдана бшуу.

Дарима Базарова,

Ц. Жамцараногой нэр. Агын хизаарай номой сангай

мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь.

Эшэ үндэhэн:

  • Батоцыренов Ж.Б. Саhан шуурган. Туужа/ Л.Д.Шагдаров, Л.Б.Бадмаева ном хэблэлдэ бэлдээ. – Улаан-Үдэ: «Бэлиг» түб, 2015.
  • Тропинка школьная – начало всех начал/ 100 лет Чиндалейской школе им. Ж.Б.Балданжабона. – Улан-Удэ: «Бэлиг», 2011.
Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Пароль не введен
*
Генерация пароля