Монгол литээр, декабриин 31-hээ январиин 8 болотор удаадахи 9 хүйтэн үнгэрхэ.
Буряад литээр үхэр hара эхилнэ. Январь hара үбэлэй дунда hара дүүрэн эрхэдээ оронхой. Хониной хоргооhон хүлдэнэ гэлсэгшэ. Энэ хаhа шанга шалгалтын саг болоно бшуу. Юундэб гэхэдэ, үбэлэй хүйтэн эгээл үндэр хэмжээндээ хүрэдэг ха юм. Энэ хаhада оросой бурханай түрэhэн үдэр тэмдэглэгдэдэг. Үдэр 1-4 минутаар нэмэжэ эхилдэг гээшэ.
Январиин 9-hөө 17 болотор – удаадахи 9 хүйтэн.
Энэ хаhын шанга жабартай дээрэhээ буряад зон гунан (3 наhатай) эрэ үхэрэй эбэр даарана гэлсэдэг юм. Энэ үедэ үбэлэй шанга хүйтэндэ малай ажал ехэхэн байха, эдеэ хоолоор hайнаар халуулжа, дулаан урин хэбтэри дэбдижэ ажалладаг.
Энэ хүйтэндэ манай дэлхэйн шэмэг болохо Байгал далайшье байгаалиин уларилтай тэмсэдэг. Байгал далай хүрэхынгөө урда тээ зоболон ехэтэйгээр иишэ тиишэнь мүльhэ шэдэлэн, үбэлэй нойрто дарагдахагүйгөөр аашалдаг гээшэ. Тиихэдэ Байгал дээгүүр «хүрмэ», «хүлтүүг», «баргажан» гэхэ мэтэ өөр өөрын шэглэлтэй hалхинууд шангаар үлеэнэ. Өөhэдынгөө зан заршамуудые харуулан, сагай уларилые ходо хубилгажа байдаг гээшэ. Энэ сагта Байгал хүрэдэг.
Иимэ хүйтэн сагта шонын ороон эхилдэг ха. Ехэ олоороо эмэ шоноёо дахаад ябаха, сухалтай, одоол гуринха, эдихэ юумэ бэдэрхэ сүлөөгүй ябадаг амитад. Ангуушад ой тайгаар ганса нэгээрээ ябахаяа түбэгшөөдэг.
Январиин 14-дэ – хуушанай шэнэ жэл.
Энэ сагые Байгал шадарай гэхэ гү, али хүбшэ тайгада дүтэ ажаhуудаг буряад зон гуран hара гэдэг. Гуран (самец косули) – эбэрээ унагааhан эрэ боро гүрөөhэн. Тэрэ эдеэлсэ бэдэржэ гарахадаа, саhан соогуур хэды hүрэнэб, тэрээгээрнь үдэрэй ута болоhые тоолодог байна. Байгаалиин үзэгдэлнүүдые адаглажа, тобшолол хэнэ бшуу.
Январиин 18-hаа 26 болотор – удаадахи 9 хүйтэн
Хүйтэнэй түлэг. Буряад зон дүнжэн (4 наhатай эмэ) үнеэнэй hүүл хүлдэнэ гэжэ тон хүйтэниие хэлэдэг байгаа. Эдэ хүйтэнүүдэй жабарта малшадай малдаа үлэн үбhэ, халаахай, шаралжа хаяжа үгэхэдэ, үргөө хүдэлгэжэ, хибэдэhэеэ хибэжэ байhан мал бэеынгээ дулаае алдахагүй, тиимэhээ даарахагүй. Малай үбэлжэлгэдэ нарин нягтаар бэлдэhэн малшад энэ тэмсэлдэ малай гарзагүй илажа гарадаг.
Эдэ хүйтэнүүдэй үедэ христиан шажантан бурханаа уhанда хэдэг (Крещение Господне, или Богоявление) — мүнгэн хэрээһээр уһые арюудхажа, саашань баяр ёһололой уншалгатай hайндэр тэмдэглэдэг.
Үбэлэй янгинама хүйтэн үдэр дархашуул ойдо гарадаг. Зуугаад жэлдэ ургажа, хоёр тэбэри гэхээр бүдүүн нарhан модо шэлээд, тэрээндээ тусхай тэмдэг – зоргодоhо сабшаад орхидог юм. Хүйтэнэй бүри шангадажа эхилхэдэ, тэмдэглэhэн мододоо унагаагаад, гэшүүhэнhээнь сэбэрлээд, мори шаргаар ойhоо шэрэжэ гаргаад, тусхай hарабша доро ябталдаг. Хорхойн химэлэн нүхэлхэгүйн тула модонойнгоо холтоhо хуулажа хаяад, hалхинда hиирэгээр табижа, хабар болотор тэндээ орхидог. Хабарай нара hалхинда мододой hайса хатахада, тэдэнээ хабтагар болгон хайха. Хабтагар – палааханууд бүхэли зундаа хатаагдажа, барилгада орохо. Бүдүүн гэгшын хондообо шэнэhэн модоор холбожо, гэрэй хана бодхоодог байhан, үбэлэй сагта бэлдээд абаха.
Ой тайгын саhан гүнзэгы, агаар тунгалаг, hард гэмэ хонгёо hонор болодог. Ойн ан амитадшье хон-жэн байдалда орохо арга бэдэрдэг, байгаалиин зохёоhон заршамуудаар ажамидардаг.
Цыремжит Батоевагай суглуулбариhаа.
