Сүлөөгүй ябахадаа, хүн олон юумэ ойлгонгүй үнгэрдэг. Теэд нэгэтэл тогтожо, ямар харгыгаар ябанабиб, ямар алдуу эндүү хэнэбиб, яажа тэрэнээ заhахаар бэ – иимэрхүү асуудалнууд «Ехэ уг» роман соо бодхоогдоно.
Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо Доржи Эрдынеевэй «Ехэ уг» гэжэ аудио-ном «Агын номой сангуудай бүлгэм» гэhэн нютаг можын ниитэ эмхиин абяа буулгадаг студи соо бэшэгдэбэ. Аудио-ном 18 бүлэгhөө бүридэнхэй, үргэлжэлэлынь 16 час 22 минута эзэлнэ.
Энэ удха түгэлдэр романай автор — Доржи Эрдынеев 1936 оной декабриин 5-да мүнөөнэй Агын аймагай Сахюурта нютагай Удаганта гэжэ газарта харгана угай Осорой Эрдэниин бүлэдэ түрэһэн юм. Найматайдаа Удагантынгаа эхин шатын һургуулида ороо. Саашадаа Урда-Агын долоон жэлэй, Агын дунда һургуулинуудта һуража, 1955 ондо һургуулияа амжалтатайгаар дүүргэһэн байна. Һургуулида һуража ябахадаа, «Агын үнэн» hониной дэргэдэхи Жамьян Балданжабоной ударидадаг уран зохёолой нэгэдэлдэ эдэбхитэйгээр хабаадажа, зохёол бэшэхэ һэдэбтэй байһанаа харуулhан ха. Удаань залуу хүбүүн түрэл «Мир» колхоздоо, hүүлээрнь Агын МТС-тэ, «Ленинэй туг» hониной редакцида хүдэлhэн намтартай.
Д.Эрдынеев. Фото: gazeta-tolon.ru
Ерээдүйн уран зохёолшын хуби заяанда 1960 он урагшатай һайн байба: тэрэ зохёохы ажалай шанга шалгалта амжалтатайгаар баряад, Москвагай М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта һурахаяа ороо. Дээдэ һургуулияа дүүргэмсээрээ, Доржи Эрдынеев Улаан-Үдэ ерэжэ, «Правда Бурятии» болон «Буряад үнэн» сонинуудай редакцида, тиигээд «Байгал» сэтгүүлэй прозын таһагые даагшаар, Буряадай АССР-эй Уран зохёолшодой холбооной уран зохёол олоной дунда нэбтэрүүлгын бюрогой директорээр, Буряадай Гүрэнэй телерадиокомпаниин ахамад редактораар, генеральна директорэй орлогшоор хүдэлхэдөө, олон тоото зохёолнуудые бэшэжэ, хэблүүлэн гаргуулхаһаа гадна, үндэһэн буряад хэлэеэ хүгжөөхэ талаар айхабтар ехэ хубитаяа оруулһан габьяатай.
Зохёохы намтарынь 1957 онhоо эхи абаа. Тэрэ жэл «Эрэ хүн зориhондоо» (Человек идёт к цели) гэhэн зүжэгынь «нара хараhан» байна. Доржи Осоровичой зохёолнууд «Свет над Байкалом», «Байгал», «Байкал», «Морин хуур», «Дружба народов», «Дальний Восток», «Заря Востока», «Лооминг» (Эстония), «Полярная звезда» гэhэн сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэhэн. Мүн буряад ба ород хэлэнүуд дээрэ, Улаан-Үдэдэ ба Москвада арбаад ном, рассказууд болон туужануудай суглуулбаринуудые хэблүүлhэн гээшэ. Тэдэнэй тоодо «Газарай амисхаал» (Дыхание земли) (1963), «Талын туужанууд» (Степные были) (1966), «Энэ наһан» (В этой жизни) (1968), «Эсэгын дуран» (Отцовская любовь) (1971), «Газарай эзэд» (Хозяева земли) (1976), «Сагай хоёр шэнжэ» (Два цвета времени) (1986) рассказууд болон туужануудай суглуулбаринууд гараа юм. Тиихэдэ «Хүлэг инсагаална» (Аргамак ищет хозяина) (1974), «Ехэ уг» (Большая родословная) (1978) романуудыень уншагшад үндэрөөр сэгнээ. «Үйлын үри» (Расплата) гэhэн зүжэгүүдэй болон прозын суглуулбаринь 2006 ондо хэблэгдэhэн байна. «Эрэ хүн зориһондоо» гэжэ зүжэгынь 1957 ондо Агын арадай театрай тайзан дээрэ найруулан табигдаа һэн. «Эртын хюруу» (1974), «Бальжан хатан» (1985), «Адууһан төөлэй» (2004) гэжэ зүжэгүүдынь Х.Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын академическэ театрта амжалтатайгаар табигдажа, харагшадые хужарлуулһан байха. Рассказууд болон туужануудынь ород хэлэнһээ гадна монгол, болгар, татар, узбек, эстон, уряанха, яхад, хальмаг хэлэнүүдтэ оршуулагдажа, уран зохёолшо орон дотороо, хилын саагууршье мэдээжэ болонхой.
Д.О.Эрдынеев СССР-эй, РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной съезднүүдэй делегадаар, Улаан-Үдын хотын ба Советскэ хорооной Зүблэлнүүдэй депутадаар һунгагдаһан. «Буряадай АССР-эй Соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ», «Буряадай арадай уран зохёолшо» гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн, СССР-эй, РСФСР-эй Сэтгүүлшэдэй ба Уран зохёолшодой холбоонуудай Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаһан гээшэ.
«Ехэ уг» гэhэн романай геройнуудай ажаhуудал олон талаhаа зураглагдаа. Тэдэнэй хараа бодолнуудай хубилалта, болбосорхо ябадал түүхын үйлэнүүдhээ hабагшалан тобойлгогдоно. Үе сагай холбоо тон элеэр гол герой болохо Мониин Арьяагай, тэрэнэй hамган Адиин болон эдир залуугайнь нүхэр Лыксэгэй дүрэнүүд соо ажаглахаар.
Арьяагай алтан түрэеэ болигохо гэhэн шиидхэбэриhээ романай гол үйлэ эхилнэ. Юундэ иимэ шиидхэбэри абаhыень зохёолой тэгэн дунда хүрэхэдөөл ойлгохоор. Гүлмэр залуу наhандаа Арьяа үнэн сэхэ нүхэр Лыксэгтээ, инаг дуратай басаган Арюухандаа урбажа, тэдэнээ орхижо, баяжаха зорилго урдаа табяад, Танха баянай Ади басагантай гэрлэhэн байба. Тиин бүхы наhан соогоо үнэниие худал, худалые үнэн болгожо ябаhан Арьяа мүнөө hэшхэлээ сэбэрлэхэ, үлэhэн саг соогоо ябадалаа шэнэлхэ гэжэ шиидээ. Халаглаха, гажарха юумэн хүнэй наhанда барагдаха бэшэ. Теэд эсэстэнь хуби заяаниинь Арьяа Лыксэг хоёрые дүтын нүхэд зандань үлөөхэhөө гадна шуhа мяхаарнь түрэл болгоо бшуу. Энэл шиидхэбэринь Арьяагай зээ, Лыксэгэй аша хүбүүн болохо Балта ба Аян хоёрой инаг дуранай холбоое дэмжээ…
Инаг дуранай, гэр бүлын харилсаанай темэ гүнзэгыгөөр шэнжэлэгдэнэ. Гэр бүлын хүдэр харилсаан hайнаар хатуужаhан буладтай сасуулагдана. Энэнь нэгэ хүсэтэй мэдэрэлэй хүнэй досоо бүхэжэн, тэрэниие улам шанга, нугаршагүй болгохо арга олгоhон хатуужал мүн. Эгээл иимэ бодолой Доржи Эрдынеевэй «Ехэ уг» гэhэн роман уншагшые, али шагнагшые эзэлхэнь лабтай.
Дарима Базарова,
Ц. Жамцараногой нэр. Агын хизаарай номой сангай
мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь.
