Буряад уран зохеолой түрүүшын роман болохо Жамсо Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» 1949 оной ноябриин 30-да нара хаража, хүгжэжэ байhан уран зохёолой зула боложо бадарhан гээшэ. Олон хари хэлэнүүд дээрэ хэблэгдэжэ, ехэхэн хүндэдэ хүртэhэн зохёол мүн.
Жамсо Тумунов тухай Буряадай арадай поэтессэ Цырен-Дулма Дондокова иигэжэ бэшэhэн байна: «Бэлигтэй хүбүүдэймнай эрхимүүдэй дунда тодорhон манай Айтматов үхибүүн байхаhаа хойшо нютаг нугынгаа дэбисхэр дээрэ арад зонтоёо адлихан ажабайдалай амта шэмые, ааша абариие бэе дээрээ үзэжэ ябаhан хадаа зохёолнуудайнь үйлэдэгшэ нюурнууд хэмэл айбалинууд бэшэ, харин бодото образууд болонхой…».
Хори буряадай Агын ульгам хэлэ шудалан үндыhэн Жамсо Тумунов романайнгаа үйлэнүүдые бүгэдэ буряадайнгаа баян хэлэн дээрэ өөрын харасаар, зорилгоор, ойлгосоор бултыень эблүүлхэдэжэ, үргэн олон уншагшадай сэдьхэлдэ, ухаан бодолдо ойлгосотойгоор бэшэхые оролдоо. Түрэhэн нютагайнгаа шарайе уран зохидоор харуулhан гээшэ: «… Дэлгэр тиихэдэ Шонтын эхеэр хойшоо дабаад, Һөөгтэйе уруудажа, арбаад модо ото гүйлгөөд байхадаа, шудхаhан хулганаан мэтэ болоhон мориёо амаруулха гэжэ харгыhаа гараад, нэгэ үндэр хабсагайн баруун хойто hаншагтахи айлай үбэлжөөндэ хүрэбэ…». Эндэ хурса тодо удхатай үгэнүүдэй холбуулалай ашаар геройн ябаhан газарые, моринойнь эсэhые, хаана тогтоhые уншагша нюдөөрөө хараhан мэтэ болоно.
Буряад уран зохёолдо шэнэ жанр оруулхадаа, роман гээшэ удхынгаа, үгэ хэлэнэйнгээ, уран найруулгынгаа талаар онсо илгарма зохёол гээшэ гэжэ тоб байса жэшээ харуулhан гэжэ hананаб. Олон уран аргануудые зохёолдоо оруулжа, баян, нугархай хэлэтэй болгоhон байна.
Геройнуудайнь абари зан, hанал бодол, үгэ хэлэнэйнь шэнжэнүүд дээрэhээ хоридохи зуун жэлэй эхиндэ буряад зоной ажабайдалда болоhон хубилалтанууд тобойн, элихэнээр гаража ерэнэ. Уран зохёолшо үйлэдэгшэ нюурнуудтай болоhон элдэб ушарнуудые, байгаалиин үзэгдэлнүүдые юрэ хөөрэлгөөр тодорхойлон харуулаа. Жэшээнь: «Айхабтар хүндэ хабар болобо. Эртэ үбhэгүй болошоhон айлнуудай үхэр мал хоробо. Атаман Семёновой ерэлгэ арадай байдалые хэлэшэгүй муу, хэлэшэгүй зоболонтой болгобо. Хүшэр хүндэ баалалтын хүдэлмэри, үндэр ехэ албан татабари, мал, мяха бэлдэлгэ – эдэ бүгэдэ талын малшадай ээм мүрэ hалашагүй хүндөөр даража байба…».
Буряад арад айхабтар гүнзэгы удхатай сэсэ мэргэн арадай аман зохёолтой. Ж.Тумунов тон наринаар уран хурса удхатай оньhон үгэнүүдые шэлэн абажа хэрэглээ. Жэшээнь: «Ганса мүнгэнэй хойноhоо галзуурhан зааниие зайдалжа, хосорхо хүн», «Улаан бургааhахан шэнги уян нугархай, хүүгэд мэтэ хүнэй үгөөр», «Добо дошо шагнаг, дохолон шаазгай бү шагнаг», «Ноёд яараха, нохой хүйлэхэ», «Һүхэ далайтар гозуули амарха», «Даляа хуха буудуулаад, уhа руу шэнгэжэ ябаhан туутагаалжан мэтэ», «Ама руунь гулдиржа орохоор», «Шэрүүн hуршатай, бариса hайтай», «Хүнэй гараар гал барюулха, хүнэй шүдөөр шулуу хазуулха» г.м.
Автор уран аргануудые хэрэглэжэ, удхыень ойлгосотой аад, уранаар дүрсэлэн эли тодоор харуулна. Зохёол соо олицетворениин, эпитедэй, зэргэсүүлгын, метафорын хэрэглэгдэхэдэ, зохёолой хэлэн баян, нугархайшье болоно.
Олицетворениин жэшээнүүд: «Үдэшын наран горитойхон тонгойжо, баруун хадын оройдо урга тудхамаар болоод, зөөлэхэн элшээр наадана…» («наран тонгойно», «элшээр наадана» гэжэ олицетворени хэрэглэгдээ); «Тон арюун тунга ногооной залаада сэлхыжэ байhан эртын шүүдэрэй сэлмэг дуhал мэтэ, сарюун бодол эзэлжэ ябагша hэн… («сэлхыhэн шүүдэр»).
Эпитедэй жэшээнүүд: «Таанар түмэр сэдьхэлтэй хүн гээшэт» («түмэр» эпитет болоно, сэдьхэл элирхэйлнэ); «Заха хизааргүй хүхэ далайн дундаhаа яларагша алтан наранай туяа мүнгэн толгойн, модогүй үндэрнүүдэй оройгоор намжаарна» («Алтан, мүнгэн» эпитедүуд али тухай hайхан байгаалиие гэршэлнэб даа).
Зэргэсүүлгын жэшээнүүд: «Үбгэн даараhан хэбэртэй дала мүрөө хабшаад, нүхэндөө ороhон үрхэ мэтэ, hэеы гэр руугаа шургана…» («нүхэндөө ороhон үрхэ мэтэ» зэргэсүүлгэ хэрэглэгдээ); «Тэргэ дээрэ хүлеэтэй байhан уhанай бочко шэнги хүдэлэнгүй тэзыжэ hууhан Шодондо ерэнэ…» («уhанай бочко шэнги»).
Метафорын жэшээнүүд: «Ганхажа байhан хара хүбшэ соо» («ганхажа байhан» метафора хэрэглэгдээ), «Огторгойн одо мүшэд аниб-ониб гэжэ бүтүү хүбшын модоной забhараар шагаана («шагаана»).
Иигэжэ Жамсо Тумунов уран аргануудые хэрэглэжэ, үгэнүүдэй удхые шэлжэhэн болгоод, ухаан бодолдо бүри бүхөөр хадуугдахаар, сэдьхэл хүсэл бүри ехээр ханаахаар удха оруулна бшуу.
Буряад хэлэндэ үгын үндэhэнhөө гараhан олон үгэнүүд байдаг. Тиимэ үгэнүүдые автор зохёолой удхада тааруулан, абтасатайгаар бэшэнэ. Жэшээнь: «Урда хотоной айбали хүнэг абаад, hүүлдэнь шагтагалhамни, хубилгааржа ябана ха юм. Би энэ долонгир шүдхэрэй зорёолхожо ябаhые мэдээл hэм, — гээд Базар моринойнгоо hүүлдэ уяhан хүнэг абана…». Эндэ «айбали» гэжэ үгэ нюдэндэ ба шэхэндэ торолдоно. Энэ урданай зоной хорёогой гасууда үлгэжэ, hалхинда хүдэлхэдөө хангир-янгир гээд, шоно мэтын амитадые айлгажа сошоогоод, холодуулдаг түмэр хүнэг юм. Эндэ «ай» үндэhэн болоно. Энэ үндэhэнhөө олон үгэнүүд гарадаг. Жэшээнь: айха – бояться (Дамба, Тогоотоhоо яатараа айнаш?); айлгаха – пугать, страшить; айхабтар – страшный, ужасный (Шодон азарга адуутай болохоо айхабтараар жүдхэжэ); аймшагтай – страшно; айлгуур – грозный (Табхайн Дугар айлгуур хүн); аюултай – опасный; айран – трусливый; ай, бурхан. Ай, хөөрхэй; ай, зайлуул — эдэ үгэнүүдые үйлэдэгшэ нюурнуудай үгүүлхэдэ, түншэгүй, хүлгөөтэй сэдьхэлэйнь байдал дүрсэлэн харуулна.
Уран зохёолшо моридые баhал геройнууд болгоно. Тиигэншьегүй яахаб даа? Арад зоной сагаан зөөри – морин эрдэни ха юм. Жамсо Тумунов Агын буряадай хэлэдэгээр «шэлдэг» гэhэн үгөөр hайн моридые тэмдэглэнэ: «Дамба шэлдэг зээрдые хулуужа ерэхэеэ түбэгшөөхэ», — гэжэ Ута Нэрэтэ хэлэhэндээ Манжуурта Табхайн Дугарта хутагаар хадхуулжа алуулна… Ута Нэрэтэ Пунсогой гүйгөөшэ борые Табхайнхиин тоорголжо байхада абаад, унажа ябана… «- Хойто хотонhоо даб дээрэ арбан шэлдэг моридые хүсэд hайн эмээл хазаартайгаар татаха гэжэ шиидээб. Үглөө үглөөгүүр эндэ байлгаха ёhотой… — гээд, Дугар саарhа харангүй, тиимэ айлай тиимэ моридые татахаш гэжэ сээжээр хэлэхэ зуураа эгээл hүүлдэнь, — шишье өөрынгөө Халзаниие, — гэжэрхибэ. Иигэжэ арад зоной зөөри тоножо, сагаантаниие унаагаар хангажа, арад зоной зөөри дээгүүр умбажа, айлгуур ябаhан Табхайн Дугар лэ даа…»
Ж.Тумунов моридые hайхашаажашье, магтажашье нэрлэжэ бэшэhэн: дэлhэтэ (гривастый); hамбайта (имеющий чуб); амгайгша (разнузданный); шэлдэг (избранный); эмниг (необузданный).
Роман соо ород үгэнүүд яhала хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь: кровать, портфель, староста, писарь, лаампа, офицер, революци г.м. Яряанай ород үгэнүүдээр удхалhан мэдүүлэлнүүд, сэхэ хэлэлгэнүүд дайралдана: часовой – сособой, обанкротил – панхаруутуулаа, дранка – дараанса, торгует – тоорголжо…
Тэрэ үедэ ажабайдалда хэрэглэгдэдэг байhан үгэнүүдые оруулhан: айрhанай саха (навес для сушки молочной продукции – творога и сырков), тэргын була (ступица колёс телеги), улаашан үбгэн (старик-возчик, его можно сравнить с современным таксистом), үрхэ (дымник юрты), хөөмэгшэ (ярмо), урбуудха хүрмэтэй (вывороченный меховой жилет), лаб табаа хэлсэхэ (определенно договориться), лай (беда), лайтай хүн (грешный).
Мүнөө дайралдадаггүй үгэнүүд байна: шал шэндэн, ташуурхаад, хүрбэлгэ, зайлтагүй энеэдээр, хайжа…
Жамсо Тумунов уранаар дүрсэлhэн үгэнүүдые олоор хэрэглэжэ, харалга ба хэлэлгэ ниилүүлэн, мэдүүлэлдэ гүнзэгы удха оруулна. Жэшээнь, «үнэhэн боро талын нюрган дээгүур хуа сагаан хамхуулнууд үрмэдэhэнэй аржагар үзүүрнүүд хүлтэй юумэндэл hалхинда туугдан гүйлдэжэ, хатанги хартаганаанда үлхэлдэн тогтоно. Мэнэ болоод лэ, харгын гол дундуур хөөрсэн hалхин хүрилжэ, ээрсэг мэтэ эрьелдэнэ, харгын шоройе тэнгэри өөдэ тууна…». Эндэ орой намарай байгаалиин шэнжые нюдэндөө хаража байhан шэнгеэр зураглахадань, таарама үгэнүүд бүри өөhэдөө ерэhэн мэтэ дүрсэлэгдэжэ, мэдүүлэл улам гүнзэгы болгоно.
Уран зохёолшо богони мэдүүлэлнүүдые зохёожо, заримдаа хуурайшагаар, үсөөн үгэтэйгөөр хөөрэнэ: «Дэлгэрэй зосоо нара гарахадал гэбэ. Гүнзэгы намар болоhон байба. Бага үдэ боложо байгаа. Үргэн тала. Саhанда дарагдаhан хагдан. Гэдэhээ үлдэhэн мал…». Эдэ мэдүүлэлнүүд сагай үбэл тээшээ болоод, ехэ саhан ороод, малда бэрхэтэй болоод байhыень элеэр ойлгуулна.
Уран найруулгаар зохёолойнгоо удха гаргахадаа, уран зохёолшо юумые хэдэн тээhээнь зэргэсүүлэн, hажаалдуулан, гоёон, муушалан, тусхайлан бэшэнэ, янза түхэлыень элирүүлнэ: «Хэрмэн маряатай, дэрхэгэр шэхэтэй, өөдөө бодошоhон үрзэгэр шара үhэтэй. Шүхэгэр нарииханууд аад, үе бүхэндөө булсуутай болоhон, абар-табар үhэтэй. Һахалаа хюhаhан, шэрүун харасатай, шара шарайтай, нилээд хүйтэн шанартай хүн… Хюмhаншни үлирбын шүдэн шэнги нутаршагүй, хэлэншни могойн хадхуур мэтэ хурса, зоригшни хутагын эри мэтэ хоротой… Ардагар богони сээжэтэй. Онигорхон нюдэтэй, уршалаатанги зарпад гэhэн аматай, жүлжэгэршэг үргэтэй эхэнэртэ…»
Автор тогтомол холбоо үгэнүүдые хэрэглэжэ, хөөрэлдөөнэй удха шангадхана: «нохой галдяагаар» – дан ааляар ябана; «дан үнгэрөөд» – үлүү юумэ хэхэ, хэтэрүүлхэ; «олон табан юумэ» – үлүү шашана; «шоно нохойншье төөримөөр», «бүтүү бартаа шэнги» – хаб харанхы; «hалхи hүриhэн мал шэнги» – тогтонгүй өөрыхиеэ хэлэжэл байха; «хамараа сохюулаад» – торгомо харюу абаад; «Уhан хулгана болошоhон» – hахалаа ургаадүй, залуу байна гэнэ.
Роман соо найруулан бэшэгдэhэн газарнууд, байгаалиин үзэгдэлнүүд тухай уншажа байхадаа, уран хурсаар бэшэhэндэнь эбдүүсэн, сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэй дарьбагануулхаар. Жэшээнь: «Хабарай шэнжэ үзэгдэбэ. Хасуури модод сагаан саhан малгайгаа хуулажа, халюун шара толгойгоо занталзуулан, дайр дархи гэшүүhэдээ хабиран дуулажа байгаа hэн…», «Ехэ сэлмэг үдэшэ болобо. Орожо байhан наранай туяа үргэн дайдын эреэг-таряаг гадарта унана…».
Хүниие зураглан бэшэхэдэнь, геройе хаража байhан шэнги аад, бүри ямар зантайень ойлгохоор. Жэшээнь: «Янжама Рэгзэдэй ямаршье бэрхэ эрэ асашантай адли hүри хаядагыень, халуунда ундаа хүрэдэггүйень, энэ тэрэ юумэн тухайда хөөрэлдэхэ дурагүй байдагыень, шэрүүнээр хүндэ хандадагыень, үбгэн тухайдаа нэгэтэшье дурдадаггүйень – эдэ бүгэдые хамталжа үзэхэдөө, тэрэниие эрэ хүндэ яагаашье адлиб даа гэжэ hанана…».
Жамсо Тумунов романдаа гүнзэгы удхатай «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ нэрэ үгөө. Һэрижэ байhан хүн бүхэниие ухаан бодолоорнь, ажал хэрэгээрнь нютагайнгаа шарай хаа-хаанагүй hэргээжэ, hэрюулжэ байhан хоридохи зуун жэлэй түрүүшын хахадта сэдьхэлэй дарлалтаhаа гараhан байдалые бидэндэ дамжуулан ойлгуулаа ха юм.
Шэнжэлхы аргануудые олохын түлөө текст тон hайнаар, нарибшалан уншахань шухала. Шэнжэлхэ хэhэг соогоо нэн түрүүн удхын талаар, бэшэлгын талаар илгааень олохо, аргыень элирүүлхэ. Һонин зураглалтай, гүнзэгы бодолтой, удхалан хөөрэhэн хэhэгүуд соогуур уран аргануудые шэнжэлхэдээ, авторайнь өөрын онсо маяг элирхэйлхээр, уран зохеолой ниитэ удха ойлгохоор байдаг лэ даа.
Цыремжит Батоева, багшын ажалай ветеран.
