Һая түрэһэн үнеэ һайнаар ажаллаха хэрэгтэй. Бүхы бүлын зониие хооллуулжа, тэдхэн тэнжээжэ байһан үнеэн ха юм даа.
Тугаллаха дүтэлһэн үнеэнэй дэлэн гурбан хоног урда тээнь томо болодог, халуухан байха. Хүбшэргэйнь ямар бэ гэжэ мэдэхэ хэрэгтэй. Уусань хонхойжо хүдэлөөд, хүбшэргэйнь таһараад байгаа һаа, үнеэн удангүй түрэхэеэ байна гэжэ ойлгохоор байха.
Үнеэн зонһоо холо, модо, шугы руу орожо, шууяа шурхираагүй газарта түрэхэеэ һанадаг юм. Тиимэһээ айл бүхэн малайнгаа дал хорёо зоной нюдэнһөө далда баридаг зантай. Үбэлэй үдэр богони аад, үнеэн һүни түрэхэеэ һанадаг. Гансаарыень дулаан, дэбдихэр һайтай дал соо хаажа түрүүлхэдэ һайн байха.
Үнеэн түрөөд, тугалаа голожо болохо, тиимэһээ түрүүлжэ байһан эзэн хүнэй хубсаһан сэбэр, мяха шүлэнэй үнэргүй байха ёһотой. Дэлэнгыень эльбэжэ, шара тоһо түрхижэ байха. Хүхэнүүдыень шобторходо, шэнгэн сиилэгэр юумэн гарахадаа һайн. Шара тоһон хүхэнэй арһа зөөлэрүүлхэ, тугалай хүхэхэдэ, үбшэгүй байха болоно.
Түрэхэеэ байһан үнеэн хэбтэхэ, бодохо, һүүлынь үргөөтэй, зарим үнеэн үүгэнэдэг, зариманиинь сухалтай болохо.
Үнеэнэй түрэхын урда тээхэнэ хэхы (сагаан нилдагар хөөһэншүү юумэн) гарадаг. Бэрхэ һамгад хэхыень тодожо, амһарта соо абадаг. Баймга уһанайнь гарахада, баһал хүнэг соо абаха.
Тон түрэхэ болоходоо, үнеэн хажуулдижа хэбтэхэл даа. Тугалай урда хоёр хүл түрүүн бултайха, дүлихэ бүхэндэнь тугалай хушуунай бултайхада, заримдаа хоёр хүлһөөнь татахада, тархинь гарахадаал, бэень түргэн гулдиран гарашаха. Набтаһаниинь (послед) бултайгаад үлэшэхэ. Түрэһэн үнеэнэй набтаһа унагааха гээшэ ехэ шухала хэрэг юм.
Тодожо абаһан хэхыень урдань табиха. Уһыень баһал уулгахада, набтаһаниинь һайнаар унадаг юм. Үшөө дээрэһээнь тугалайнгаа һалай долёохо ёһотой.
Үнеэн түрэмсөөрөө бодожо, тугалаа долёодог, тугалайнгаа бэедэ няалдаһан һалайень долёожо, бүхы бэеыень сэбэр болгохоһоо гадна үе мүсэ, махабадыень хүдэлгэнэ ха юм.
Зарим тугал хойто хүлөөрөө гаража ерэдэг. Энэнь аймшагтай, түргэн гэгшээр хоёр хүлһөөнь татажа гаргаха хэрэгтэй. Удаашараа һаа, тугалынь бүтэжэ үхэдэг, амилха аргагүй байна ха юм даа. Айл бүхэн үнеэгээ нарин нягтаар харууһалжа, һахижа түрүүлхэ забдагүй байжа магад.
Тиимэһээ яажа нарай үнеэ ажаллаха тухай хэдэн үгөөр бэшэхэм:
- набтаһанайнь унатар дулаанаар байлгаха хэрэгтэй;
- хүйтэн уһа уулгахагүй;
- үбэлэй сагта, намарай орой болоод байхада, эртэ хабар дал соо байһан малай түрэхэдэ, 2-3 час болоод, набтаһаниинь унаха ёһотой;
- үнеэнэй түрэмсөөр, дулаан гэртэ байһан нэмнээгээр ууса нюргыень хушаха. Унахаар бэшээр ооһор бүшөөр һайнаар уяха. Үнеэн нюрганһаа даараха ёһогүй;
- газаа байһан хүйтэн юумээр нэмнэжэ болохогүй – һалхи абаха, даараха;
- хэрбэеэ тугаллаһан үнеэнэй хүйтэ абаа гээшэ һаань, галай (пеэшэнэй) дулаахан бурма үнэһэ (соггүй) туламлаад, нэмнээ доронь, уусын шэнгэлүүр дээрэнь табижа, шангаар уяжа, жэн табяад дулаасуулдаг юм. Талхашье бүлеэхэн болгоод, жэн табихада болохо даа;
- үшөө дабһатай бүлеэхэн уһаар үнеэгээ уһалхада, набтаһан унаха. Хүйтэ абаһан үнеэнэй набтаһан унахагүй. Тэрээнһээ боложо, үнеэн ехээр зүдэрхэ, тураха, ехээр үбшэлхэдэнь, малай аргашан набтаһыень һуулижа абагша һэн. Мүнөө таряад гаргадаг.
Тугалаа эльбэжэ, сохин түлхингүй, бойлторгоһоонь татажа һургаха ёһотой, зүгөөр тугалай эбэртэ хүрэжэ, сохыень маажахагүй – мүргэдэг мал болохо. Мүргэдэг мал аймшагтай гээшэ.
Нарай тугал 20-30 минута болоод тэнжэжэ, дүрбэн хүл дээрээ тогтожо ядан унаха, дахин бодохо даа. Бодоходоол, эхынгээ хүхэ бэдэрхэдэнь, бэлэн, ажаллагдаһан хүхыень хүхүүлжэ, тугал амалуулха хэрэгтэй. Эхынь уураг заабол хүхүүлхэ, һүнэйнь хоёрой нэгэ хубиие эдюулхэ ёһотой. Багаһаа һүеэ хүсэд һайнаар эдиһэн тугал түргэн томо болодог, үhэниинь елэгэр, хүзүүниинь бүдүүн, абари зангынь дорюун, тангаршаажа, гүйжэ наадаха юм.
Һүниинь хүсэд һаагдангүй байбал, һүеэ баража ядан, хүхэжэл ябаһан тугал шэшэдэг, дотортонь муу нүлөө үзүүлхэ гэжэ байха. Тиимэһээ хажуу тээһээнь үлүү һүыень һаахадажа байха ёһотой.
Нарай тугалай туруунай бэхижэтэр хатуу юумэ гэшхүүлхэгүй, туруунайнь асада юумэн хабшуулдахагүй ёһотой.
Тугалда бойлторго (ооһор) зүүдэг. Бойлторгоор хорёодо уяжа һургаха. Уюулһан тугал түрүүн эрхэжэ, гэдэргэ һуугаад байха. Байһаар дадаха, мөөрэһөөр, унаһаар, уюулдаг болохо. Тугал байхаhаань hайнаар ажаллуулhан үхэр зан hайтай, эзэнэй залаhан тээшэ ябадаг. Бойлторгодо hураhан мал эбэрдэхэдэ, номгон байдаг.
Дал соо тугалай хорёо амяараа байха. Нарай тугалай байра дэбдихэр һайтай, дулааханаар бүтүүлээд зохёогдоһон байха еhотой.
Цыремжит Батоевагай
«АГЛАГ ДАЙДА ШЭМЭГЛЭҺЭН АДУУ МАЛНАЙ» номhоо.
