Август hара хадаа домто ургамалнуудые нөөсэлхэ хаhа бшуу. Домто ургамалнуудай тоодо буряад зон анха урда сагhаа шэхэр лидэр хоерые нөөсэлжэ, түхэреэн жэлэй туршада ханяадан хамшагта хэрэглэдэг байhан гээшэ.
ШЭХЭР (СОЛОДКА ЛАКРИЧНИК)
Шэхэр
Газаагаа хүри улаан хальhатай, досоогоо шара үнгэтэй, шүрбэлиг гэхээр үндэhэн юм.
Шэхэр, үндэhэн
Минии багада манайхин намар болоходо, шэхэр малтахаяа Онон голой эрье ошодог hэн. Хабшал хадын жалга, үндэр эрьенүүдэй нугаляа газарнуудаар бүлэг бүлэгөөр ургадаг, хоморой ургамал гэдэг.
Жажалхада, саахарай hэмhэтэй үндэhэн газар доогуур олоор hалаатажа, хажуу тээшээшье, сэхэ доошоошье ургадаг. Хрен гэдэг ургамалай үндэhэн шэнгеэр ургадаг. Ямаршье газарай хүрьhэндэ тааража ургаха. Хайртай, элhэнтэй, шабартай, миин хара борошье хүрьhэндэ ургахадаа, нарин бүдүүнээрээ илгаатай байха. Зөөлэн хүрьhэндэ бүдүүн үндэhэтэйгөөр, хүнэй хурганай шэнээн аад, утаар ургана. Шэхэр малтахадаа, хүрзэ, лом хэрэглэдэг, гүнзэгыгөөр ехэ газар hэндэдэг.
Урдань эм домой хомор дээрэhээ боро аргада шэхэр ехээр хэрэглэдэг байгаа. Үбэл болоходо, алил ханяахадамни, hүндэ бусалгаад, халуунаар уулгагша hэн. Мүнөө ойлгоходом, шэхэр гээшэ элдэб үбшэн аргалдаг ургамал лэ даа. Уушханай ханяада, hүжэрhэн шарха (язва), нари үбшэн аргалдаг эмүүдтэ оролсодог гэжэ мүнөө сагай эрдэм шэнжэлэлгын талаар элирүүлэгдэhэн гээшэ.
Шэхэрэй бүридэл соо олон бодосууд бии, тэдэ хүнэй бэеын элдэб үбшэн эдэгээхэ шадалтай гэжэ бэшэгдэhэн байдаг. Иимэ сэнтэй, хүндэ туhатай ургамал хараhан газарта ургадаггүй. Манай нютагта эндэ тэндэ ургаhан байдаг хадань аршалжа, хамгаалжа, зүб мүрөөр хэрэглэхэ ябадал хадаа хүн зоной уялга гээшэ.
ЛИДЭР (СОФОРА ЖЕЛТОВАТАЯ)
Лидэр
Лидэр гэжэ ургамалай үндэhэн хэрэглэгдэдэг. Малтажа абахада, сагаан гү, али шара үнгэтэй байдаг юм.
Лидэр, үндэhэн
Элhэлишэг зөөлэн хүрьhэн соо ургахадаа, хажуу тээшээ таража ургадаг ургамал гэлсэгшэ бэлэй. Түбhэн газарта ургадаггүй, ехэ хоморой ургамал гээшэ.
Лидэрые боро аргада хэрэглэдэг. Урданай зон олдоhон лидэрээ ехэ гамтайгаар, торгон бүдөөр орёогоод байгша hэн.
Малтахада бэлэншэг, дээгүүр ургадаг аад, hалбаржа тарахадаа, бүдүүнээрээ — хүнэй хурганай шэнээн, утаараа — 40-өөд см. Жажалхада, ехэ гашуун даа. Хүнэй, хүүгэдэй халуурхада, уhан соо нэгэ хэршэмэгхэн бусалгаад уулгабал, халуун бууха. Микробуудые hүнөөдэг байhан юм бэд даа.
Түбэд эмдэ ехээр хэрэглэгдэдэг ургамал юм. Буряад зон олоод лэ, хэршэмэг хэршэмэгээр бэе бэедээ хубаалдажа байдаг hэн.
Мүнөөнэй сагта хүдөө нютагуудаар хүн ехэ ябахаяа болиhон, хаана юунэйш ургажа байгаа hаа, танихагүй жэшээтэй. Иимэ газар, жэшээнь, наймааша хитадуудта харуулаа hаа, бүхы газарыемнай hэндээд, үгы хэжэрхихэл. Тэрэшэлэн ой модомнай дууhажа байна ха юм.
Багшын ажалай ветеран Цыремжит Батоевагай суглуулбариhаа.
