10 марта отмечается 100 лет со дня рождения Цырендашиева Дамбинима Цырендашиевича, учителя, краеведа, писателя, общественного деятеля, первого директора Агинского центра народного творчества.
Когда вышли в свет книги «Сүүгэлэй дасан» и «Сэмүүн саг», часто приходилось слышать такие слова: «Если желаете научиться говорить по-бурятски – читайте произведения Дамбинимы Цырендашиева».
И это никакое не лукавство. Ведь самый верный способ научиться языку – это чтение хороших произведений. Так кто же он, автор этих бестселлеров?
Дамбинима Цырендашиев — личность уникальная, многогранная. Он и художник, и писатель, и учитель, и исследователь-этнограф. Был известным знатоком родной речи, эрудитом — кроссворды отгадывал моментально. Сам моделировал одежду. В костюмах, сшитых по его эскизам, участники смотров художественной самодеятельности успешно выступали в Чите, Хабаровске, Москве.
Дамбинима аха закончил в Чите техникум по специализации «техник механизации и электрификации». Педагогическую деятельность начал со старшего пионервожатого в Токчинской средней школе, работал заведующим Судунтуйской школой, учителем рисования, труда и черчения в Чиндалейской, Урдо-Агинской школах, заместителем директора в Агинской средней школе №1. Первым в округе среди сел электрифицировал с. Урда-Ага, изобрел техническое оборудование для трудового обучения, сенокосные приспособления. Имел государственный патент изобретателя, был организатором первой механизированной ученической производственной бригады АСШ №1. Скрупулезно занимался исследовательской работой по истории бурятского народа и буддийской культуры, интересовался фольклором, живописью, чеканкой. Чем бы он ни занимался, к любому делу относился очень творчески. С супругой Будажаб Раднажаповой стали основателями учительской династии.
Первые стихи Дамбинима Цырендашиева были напечатаны в 1960-х годах в коллективном сборнике «Талын аялганууд». Много печатался в окружных, областных газетах. Член Географического общества.
Автор книг «Хараасгай» (2005), «Сүүгэлэй дасан» (2006), «Жимба хамба» (2008), «Гунигтай гурбан уулзалга» (2011), «Сэмүүн саг» (2012), «Гомбын хамба» (2016).
В послесловии к книге «Сүүгэлэй дасан» он писал: «…оказалось, что написать книгу – не дрова рубить, не так-то легко все задуманное перевести на бумагу». Уникальный материал для книг Д.Цырендашиева появился не в один момент. В течение десятилетий он собирал достоверную информацию, встречался с множеством людей, записывал, а порой просто запоминал, ведь у него была непревзойденная память. Еще ребенком он любил слушать рассказы стариков. И эти рассказы, будучи сам уже стариком, с точностью пересказывал нашим современникам.
Велико значение книг «Сүүгэлэй дасан» и «Сэмүүн саг»: в них приводится много достоверных фактов, не внесенных в данные архивов и исторических справок. В книге «Сүүгэлэй дасан» описана история не только Цугольского дацана, в ней прослеживается история всего Забайкалья. А в «Сэмүүн саг» автор вдохнул жизнь сухим цифрам – в книге приводятся рассказы реальных людей, очевидцев тех исторических событий. Читатели книги знакомятся с реальными событиями, которые происходили на забайкальской земле в первой половине XX века. «Сэмүүн саг» повествует о тяжелых временах религиозных гонений 1930-х годов, является продолжением книги «Сүүгэлэй дасан».
В своей статье преподаватель Бурятского республиканского института образовательной политики Хандама Цыденова отмечает, что книга «Сэмүүн саг» стала памятником, посвященным жертвам политических репрессий 1930-х годов. По ее словам, Д.Цырендашиев открыл новый жанр в бурятской литературе – полифоническую роман-исповедь. При этом проводится параллель с романом-исповедью Светланы Алексиевич «У войны не женское лицо», в котором также реальные люди рассказывают о главных событиях своего времени – о Великой Отечественной войне.
Язык Дамбинима Цырендашиева известный поэт Батожаргал Гармажапов охарактеризовал так: «Язык его произведений можно сравнить с чистейшей водой родника. Это свидетельство врожденного таланта писателя. Он впитал в себя лик своей малой родины, постоянно исследовал, добывал необходимые себе знания. Рожденный в войлочной юрте на сухом навозе для подстилки скоту, как и все его современники — детишки скотоводов, под блеяние овец и мычание коров, Дамбинима Цырендашиев в точности смог воспроизвести быт бурята».
Поэтому книги «Сүүгэлэй дасан» и «Сэмүүн саг» трогают до глубины души. Оба издания написаны страстным, богатым, образным языком, изобилуют интересными фактами. Дамбинима аха пробуждает в своих читателях желание быть добрее, способствовать стремлению знать историю своего народа, свой родной язык. Поэтому, всем кто желает научиться говорить по-бурятски, нужно читать произведения Дамбинимы Цырендашиева.
Дарима Базарова,
главный библиотекарь отдела информационного и сервисного обеспечения
Агинской краевой библиотеки им.Ц.Жамцарано.
Источники:
- Гармаева Н. Изобретатель, преподаватель и писал удивительные романы// Буряад Үнэн, 2014.
- Дондокова Д. Учитель, милиционер, художник и писатель// Агинская правда, 2013.
- Олзоева В. Новая жизнь бестселлера// Агинская правда, 2015.
- Педагогические династии Аги: историко-биографические материалы// Улан-Удэ: «НоваПринт», 2007.
- Цыденова Х.Г. Арадайнгаа түүхые мүнхэлөөл// Толон, 2014.
- Цырендашиев Д. Сүүгэлэй дасан// Улан-Удэ: «НоваПринт», 2013.
- Цырендашиев Д. Сэмүүн саг// Улан-Удэ: «НоваПринт», 2012.
Дамбинима Цырендашиев: «Ном бэшэхэнь түлеэ хахалха бэшэ даа …»
Багша, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, уран зохеолшо, ниитын ажаябуулагша, Агын арадай урлалай түбэй түрүүшын захирал Дамбинима Цырендашиевай түрэһөөр 100 жэлэй ой мартын 10-да тэмдэглэгдэнэ.
«Сүүгэлэй дасан» ба «Сэмүүн саг» номуудай нара харамсаар, «буряадаар дуугаржа hурахаяа hанаа hаа — Дамбинима Цырендашиевай зохеолнуудые уншагты» гэжэ hайсал дуулахаар байгаа бэлэй.
Энэ дэмыдэ хэлэгдэhэн үгэнүүд бэшэ. Хэлэндэ hураха эгээл бэлэн арга хадаа шанартай уран зохеол уншалга мүн. Иимэ шухаг, гансата хоморой болошоhон номуудые бэшэhэн хүн хэн гээшэб?
Дамбинима Цырендашиев – дүрбэн тэгшэ хүн. Тэрэ уран зурааша, уран зохеолшо, багша, шэнжэлэгшэ-этнограф. Түрэл хэлэеэ тон һайнаар мэдэхэ, үргэн эрдэм мэдэсэтэй һэн – кроссворднуудые тэрэ доронь таажа байха. Өөрөө хубсаһа эсхэхэ. Тэрэнэй зохеоһон хэбээр оеһон хубсаһатай һайн дуранай уран һайханай харалгануудай хабаадагшад Шэтын, Хабаровскын, Москвагай тайзанууд дээрэ гараһан гээшэ.
Дамбинима аха Шэтын техникум «техник механизации и электрификации» гэhэн мэргэжэлээр дүүргэhэн байна. Тиин ахалагша пионервожатаар Тугшанай дунда hургуулида хүдэлжэ эхилhэн намтартай. Удаань Һүдэнтын hургуулиие даагшаар, Шандалиин, Урда-Агын hургуулинуудта зурагай, трудай болон черчениин багшаар, Агын 1-дэхи дунда hургуулиин захиралай орлогшоор ажаллаhан юм. Тойрогой хүдөө hууринуудай дунда эгээл түрүүн Урда-Ага нютаг зайн галтай болгоо, трудай хэшээлдэ хэрэглэхэ техническэ түхеэрэлтэ, үбhэ хуряалгын хэрэгсэлнүүдые зохеогоо. Шэнэ юумэ зохеогшын гүрэнэй дансатай hэн, Агын 1-дэхи дунда hургуулида түрүүшын оньhожоруулагдамал hурагшадай бригада эмхидхэгшэ. Буряад арадай болон буддын шажанай соелой түүхэ шэнжэлэлгын ажал ябуулха, аман зохеолоор, уран зурагаар, hиилэлгээр hонирхохо. Юушье, ямаршье ажал хэхэдээ, тэрээндээ зохеохы хандасатайгаар ажалладаг байhан гэхэ. Наhанайнгаа нүхэр Будажаб Раднажаповатай багшанарай угай эхи табиhан байнад.
Дамбинима Цырендашиевай түрүүшын шүлэгүүд 1960-аад онуудта «нара» хараһан «Талын аялганууд» гэбэн ниитын согсолбори соо толилогдоһон. «Толон», «Буряад үнэн», бэшэшье тойрогой, хизаарай газетэнүүдтэ очерк болон дурсалгануудынь гараһан юм. Географическа бүлгэмэй гэшүүн.
«Хараасгай» (2005), «Сүүгэлэй дасан» (2006), «Жимба хамба» (2008), «Гунигтай гурбан уулзалга» (2011), «Сэмүүн саг» (2012), «Гомбын хамба» (2016) номуудай автор.
«Сүүгэлэй дасан» номой түгэсхэлэй баяр баясхаланай үгэ соогоо иигэжэ бэшэhэн байдаг: «…Ном бэшэхэ гээшэ түлеэ хахалха бэшэ ха юм даа, hанаhан соогоо эб даб гээд дүүргэжэрхихэ гэhэн тиимэ бэлэн юумэн байбагүй». Буряад арад түмэндэ хабаатай, анхан хаанашье хэблэгдээгүй түүхын, соелой али олон сагаан толбонуудые Дамбинима аха номууд соогоо элирхэйлээ. Тэрэ үнгэрһэн зуун жэлэй үгэнүүдые хэрэглэжэ, мүнөө үедэ мартагдажа байһан хэлэндээ хандажа, түүхэтэ ушарнуудые, хүнүүдэй намтар зураглаа. Зуугаад зоной хөөрөөнүүдые бэшэжэ абаһан байна. Тиихэдээ нютагайнгаа түүхэ һайн мэдэхэ зон, мэдээжэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэд бурханайнгаа орондо ошожол байна, халтал хожомдожо, домог түүхэ суглуулжа эхилээб гэжэ халагладаг байһаниинь мэдээжэ.
«Сүүгэлэй дасан» ба «Сэмүүн саг» номуудай удха шанарынь сэгнэшэгүй: түүхын бэшэгүүд болон архивай дансанууд соо оруулагдаагүй баримтанууд угаа олон. «Сүүгэлэй дасан» соо гансахан Сүүгэлэй дасанай бэшэ, бүхы Үбэр Байгалай хизаарай түүхэдэ хабаатай үйлэнүүд зураглагдаа бшуу. «Сэмүүн саг» соо түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараһан, хабаадалсаһан зоной хөөрөөнүүдые оруулжа, түүхын хуурай тоонуудта ами оруулаа ха юм. XX зуун жэлэй түрүүшын хахадта бодото дээрээ ямар үйлэ хэрэгүүд манай хизаарта боложо байһан юм гэжэ энэ ном уншагшад мэдэжэ абаха байна.
Д. Цырендашиевай номууд тухай статья соогоо Буряад Республикын hуралсалай политикын дээдэ hургуулиин багша Хандама Цыденовагай тэмдэглэһээр, «Сэмүүн саг» ном ганса Агын буряадуудай түүхэ бэшэ, харин бүгэдэ буряад арадай гашуудалта түүхын хуудаhануудай нэгэн болоно: хамалган, хашалганда хардуулhан олон гэм зэмэгүй зондо энэ ном мүнхын хүшөө боложо үгөө. Илангаяа автор өөртөө, өөрынгөө хөөрэhэн, бэшэhэн үгэдэ аргагүй нарин нягта гэжэ ажаглахаар. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үеын үйлэ хэрэгүүдые архивай дансын баримтануудаар, номой цитатануудаар, нэгэнэй хөөрөөе олон зоной хөөрөөгөөр батална. Дамбинима Цырендашиев буряад уран зохёолдо шэнэ жанр нээбэ, тэрэниинь ород литературада «полифоническая роман-исповедь» гэжэ нэрлэгдэдэг. Ород уран зохёолшо Светлана Алексиевич энэ жанраар эхэнэрнүүдэй дайнай үеын ажабайдалые «У войны не женское лицо» гэhэн ном соогоо харуулhан байдаг.
Дамбинима Цырендашиевай хэлэнэй онсо илгаа тухай мэдээжэ поэт Батожаргал Гармажапов иигэжэ хэлэһэн юм: «Зохеолнуудайнь хэлэн урдажа байһан гүн тунгалаг булагай уһантай сасуулмаар. Энэ хадаа авторай түрэлхиин бэлигтэй байһаниие гэршэлнэ. Тэрэ нютагай шарай өөр соогоо шэнгээһэн, эрдэм мэдэсэ шудалһан хүн байна гэжэ тэмдэглэмээр. Арад бүхэнэй ажаябадалда, байра байдалда ондоо яһатанай хүрэһөөр ойлгомоор бэшэ зүйлнүүд байдаг. Дамбинима Цырендашиев эшэгы гэр соо, малай хохир дээрэ түрөөд, үнеэнэй үүгэнээн, хониной маараан соо үндыһэн хүн хадаа буряадай байдал зохеол соогоо үнэншэмэ зүбөөр харуулаа. Энэ хүнэй хэлэнэйнь баялиг гүн ехэ далайтай сасуулмаар, зохеолой уран тала, хэлэнэй хоноосо хурса хутагын эри мэтэ. «Сүүгэлэй дасан» «Сэмүүн саг» хоер боти ном хадаа бодол ажаглалтаараа оншотой сэсэн, хүнэй сэдьхэлэй уярма гүнзэгыһөө гараһан гээд тобшолол хэмээр байна. Зохеолой хэлэн баян, уншахада ульгам, һонин баримтануудаар элбэг».
Урданай юумэ уншаха гэхэдэ, хаанашье олдохогүй. Жэшээнь, Сүүгэлэй дасанай 1935 ондо хаагдахада, архивыень гүрэнэй зургаанууд абаад бусаагаагүй. Харин Дамбинима Цырендашиевай номууд соо хаанашье үгы тобшо тодо баримтанууд байна. Тиимэhээ уншахада, ехэ hонин, гүнзэгы удхатай, hургаалтай. Тиимэhээл «буряадаар дуугаржа hураха гэбэл, Дамбинима Цырендашиевай зохеолнуудые уншаха хэрэгтэй.
Дарима Базарова,
Ц. Жамцараногой нэр. Агын хизаарай номой сангай
мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь.
Эшэ үндэhэн:
- Гармаева Н. Изобретатель, преподаватель и писал удивительные романы// Буряад Үнэн, 2014.
- Дондокова Д. Учитель, милиционер, художник и писатель// Агинская правда, 2013.
- Олзоева В. Новая жизнь бестселлера// Агинская правда, 2015.
- Педагогические династии Аги: историко-биографические материалы// Улан-Удэ: «НоваПринт», 2007.
- Цыденова Х.Г. Арадайнгаа түүхые мүнхэлөөл// Толон, 2014.
- Цырендашиев Д. Сүүгэлэй дасан// Улан-Удэ: «НоваПринт», 2013.
- Цырендашиев Д. Сэмүүн саг// Улан-Удэ: «НоваПринт», 2012.