Версия для слабовидящих
Адрес: п.Агинское, ул. Комсомольская, 14
E-mail: agalibr@mail.ru
Тел: 8 302 39 3-41-72
Вход на сайт
График работы:
пн-сб: с 9 до 18 часов
пт: с 9 до 16:45
вс - выходной
Отправлено
Поисковое поле пустое!

БУРЯТСКИЙ ОРНАМЕНТ: виды и символика

Каждый народ хранит веками культурное наследие своего прошлого. Также и бурятский народ славится своими традициями, праздниками, обычаями.

На русском языкеБуряадаар

Все, что ни создано на Земле, имеет свою причинно-следственную связь: и в природе, и в быту человека нет ничего просто так выдуманного, без корней. Богатая история бурятского декоративно-прикладного искусства представляет собой память о явлениях давно минувших лет. В искусстве вольно кочующего степного народа, отмечавшего землю-матушку печатью копыт своих коней, значительное место отводится орнаментам.

Орнамент всегда связан с конкретным предметом: гравируется на ножнах и рукояти ножей, женских украшениях, седле, стремени и т.д., пишется красками на сундуках, кухонных шкафах, деревянной посуде, художественных изделиях, простегивается на матрацах и одеялах, вышивается на одежде, применяется в книгоиздательстве и архитектуре. Так орнамент не может существовать самостоятельно, отдельно от предмета.

Каждый день мы встречаемся с орнаментами. Но, очарованные узором, каждой его черточкой, изгибом, мы не задумываемся над значением того или иного орнамента. А, между тем, они несут, прежде всего, защитную, культовую, уж потом декоративную функции. Рукодельницы украшают узорами костюмы, архитекторы – здания, монументы, издатели – книги, календари.… Но на вопрос: «Что означает вот этот использованный вами узор?» затрудняются ответить даже сами авторы.

На бурятском языке орнамент звучит как «угалза» или «хээ угалза», что означает «узор». У монгольских и тюркских народов встречаются многочисленные варианты слова «угалза»: «кульджа», «гулдза», «угалз» и т.д. Самца горного барана, который водится в Окинском районе Республики Бурятия, а также в Монголии, называют «угалз». От этого названия, вероятно, и произошло слово «угалза», то есть рога горных баранов стали прообразом орнамента, — так предполагают ученые. В течение нескольких веков искусство орнаментации претерпевал изменения, дополнялся элементами искусства народов, заселяющих соседние территории. Бурятский народный орнамент создавался под влиянием искусства монголов, других народов Востока, также буддийской символики, поэтому имеет много общих черт с орнаментом кочевых и полукочевых народов Средней Азии и Южной Сибири.

Кто-то скажет, что орнамент – это рисунок. В общем, да — это рисунок. Но не каждый рисунок может превратиться в орнамент и использоваться повсеместно. Орнаментом называется рисунок, выстроенный на повторении и чередовании определенных элементов и, главное, он несет в себе глубокий сакральный смысл. В таких рисунках нет случайного элемента или хаотично подобранного цвета, все наносится в соответствии с традициями предков. Любой орнамент специфичен, каждая его линия, пространство между этими линиями должны иметь определенную форму, определенные размеры. Для правильного использования орнамента мастеру важно знать не только рисунок узора, но и его значение. Хотя изучению узоров искусствоведы уделяют большое внимание, благодаря работе которых раскрывается культура народа, его традиции, обычаи и легенды, толкование значений орнаментов не доводится до широких масс, их происхождение постепенно забывается. Редко издается книг по бурятским орнаментам. Мы попытаемся описать некоторые известные бурятские орнаменты и рассказать об их смысловой нагрузке, опираясь на пояснения старожилов Аги, художников, народных умельцев, буддийских деятелей и данные из открытых источников.

Орнаменты по их виду, происхождению делятся на 5 групп: геометрические, растительные, зооморфные (анималистические), природные (космогонические) и культовые (знаковые). Необязательно использование в одном рисунке лишь одной группы орнаментов. Например, сочетание геометрических орнаментов с растительными может дать красивый, интересный, неповторимый рисунок узора.

 

Геометрические орнаменты

Самые распространенные орнаменты – геометрические: прямые, ломаные, круги, четырехугольные фигуры, кресты…. Геометрические орнаменты передавались из поколения в поколение со времен петроглифов. Например, к ним можно отнести старинные письмена, родовые печати, высеченные на плиточных могилах – исторических достопримечательностях бескрайних степей, или простеганные геометрические узоры на войлочных матрацах. Не только для украшения, но и для прочного скрепления войлока, хозяйка очага простегивала матрац сухожильными нитками, выводя прямые, зигзагообразные стежки.

К данному виду можно отнести следующие орнаменты.

 

Yлзы хээ — Узел счастья

Знак, изображаемый в виде клетчатого переплетения, называется үлзы хээ – узлом счастья.

 

Үлзы хээ — Узел счастья на седле

Үлзы хээ — Узел счастья на одежде Фото: ulan-ude.siss.ru

Үлзы хээ — Узел счастья на воротах

 

Слово «үлзы» является синонимом слова «жаргал», что означает «счастье». Узел счастья также называют плетенкой, глухой, закрытой (без концов) нитью. Понятно, что происхождение этих слов-названий основано на описании формы узора. Узел счастья – это переплетение крестообразных линий: одинаковых, ромбообразных фигур.

Этот узор монголы также называют «уялга», что означает «завязка, вязание, узел».

Узел счастья символизирует бесконечность, большое счастье, пожелание благополучия без болезней и страданий, без войн и вражды, без воровства и разбоя.

 

Алхан хээ — Молоточный орнамент

Молоточный орнамент представляет собой симметрично повторяющийся Т-, Г-образный линейный рисунок. Существует несколько вариантов, поясняющих название орнамента «алхан хээ».

Алхан хээ — молоточный орнамент на книге.

Алхан хээ — молоточный орнамент на здании.

Алхан хээ — молоточный орнамент как буддийский символ.

По первому предположению, название узора произошло от слова «алха, алхам», что означает «шаг, ходьба», т.е. расстояние одного шага. Его значение можно растолковать следующим образом. Ежедневно, на протяжении всей жизни человек совершает шаги: то вперед – удачные, то назад – отступающие перед жизненными неурядицами. Но какие бы шаги ни были, жизнь прекрасна, она продолжается.

Однако большинство исследователей придерживаются второго варианта. Этот линейный рисунок аналогичен древнейшему орнаменту – меандру, и называют его молоточным узором. Рабочий инструмент «молоток» по-бурятски звучит как «алха», откуда и пошло название орнамента «алхан хээ».

У монголов существует мнение о том, что орнамент назван так из-за схожести с поясом из конского волоса, Т-образным приспособлением для привязывания телят и жеребят.  Понятием «алха зэмсэг» обобщаются металлические части узды и шлеи.

Молоточным орнаментом обычно декорируются края, оторочка изделия. Могут использоваться как половина, так и полный рисунок узора, свастика, криволинейные или перпендикулярные углы. Узор в орнаменте повторяется до бесконечности, непрерывной линией, символизируя вечность, движение, время. Поэтому этот орнамент применяется при оформлении особо важных предметов: архитектурных сооружений, зданий, священных сосудов, книг, календарей и т.д.

 

Түмэн жаргалан — Десять тысяч счастья

Орнамент представляет собой множество скрепленных друг с другом знаков свастики.

Түмэн жаргалан — Десять тысяч счастья на шкафу.

Түмэн жаргалан — Десять тысяч счастья на сундуке.Фото Ж.Лубсандашиева.

Түмэн жаргалан — Десять тысяч счастья в одежде. Фото: vk.com/moya_buryatiya

 

Слово «түмэн» в переводе означает «десять тысяч, множество». Этот орнамент у монголов звучит как «десять тысяч свастики». Однако скрепленные узоры не обязательно должны быть в виде свастики, но могут быть и в форме круга, квадрата, ромба. Такие варианты орнамента монголы называют «десять тысяч жизней».

Орнамент «десять тысяч счастья» символизирует вечность, жизнь в бесконечном счастье.

 

Продолжение следует.

 

Дарима Базарова,

главный библиотекарь отдела информационного и сервисного обеспечения

Агинской краевой библиотеки им.Ц.Жамцарано.

БУРЯАД ХЭЭ УГАЛЗА: янзанууд ба удхань

 

Үнгэрhэн сагайнгаа соелой баялиг арад бүхэн хэдэн зуун жэлдэ хадагалжа ябадаг гээшэ. Буряадуудшье өөрын онсо заншалнуудаар, hайндэрнүүдээр, зан заршамуудаар суутай.

Юртэмсымнай бүхы юумэн ушартай, өөрын оньhотой, өөрын удхатай: байгаалидашье, хүнэй байдалдашье миин лэ абаад табижархиhан юумэн байхагүй. Тэрэшэлэн хэр угhаа дамжан ерэhэн буряад урлал, шэмэглэл, гоёолто, угалзанууд баян түүхэтэй, дурасхаалта зүйлнүүдээр элбэг юм. Дүрбэн сагай туршада дураараа нүүжэ, агта хүлэгүүдэйнгээ туруугаар тала дэлхэйе тамгалжа ябаhан арадай хээ угалзын гол шэнжэ гэбэл, тэрэ заабол нэгэ зүйлтэй, юумэнтэй холбоотой байдаг. Жэшээлбэл, мүнгэн хутагада, шэмэглэл зүүдхэлдэ, эмээлтэ мориной сад дүрөөдэ hиилэгдэдэг, гэр соохи ханзада, үхэгтэ, модон амhартада зурагдадаг, шэрдэг хүнжэлдэ, хубсаhа хунарта шэрэгдэдэг, архитектурна гү, али номой шэмэглэл болодог гоеолто хадаа эгээл хээ угалза болоно бшуу. Тиимэhээ хээ угалза амяаран, хаанаб даа гансааран байхагүй.

Хээ зурагуудтай бидэ үдэр бүри дайралданабди. Угалза бүхэниие, зурлаа бүрииень — бүхыдөө хээ зурагые гоешооhоор, ехэнхи ушарта тэрэнэй далда удха анхаралдаа абангүй орхижорхидог хабди. Оедолшод арадай үндэhэн хубсаhа хээ угалзануудаар шэмэглэнэ, харин барилгашад — байшан, хүшөө, эд бараа, барлан хэблэгшэд — ном, литэ… Теэд: «Энээхэн угалза юу тэмдэглэнэ хаб?» — гээд асуубал, авторайньшье маргаад байшаха ушарнууд hайсал дайралдадаг.

Монголшуудай болон тюрк арадуудай хэлэндэ «угалза» гэhэн үгын элдэб янзанууд дайралдадаг: «кульджа», «гулдза», «угалз» г.м. «Угалза» гээшэ Монголдо болон Буряад ороной Ахын аймагта ажамидардаг hарлаг ямаанай нэрэ юм. Магад, тэрэнэй хэдэн дабхараар буржытар ургаhан эбэрhээ хээ зураг тэмдэглэhэн үгэ бии болоо гээд зарим эрдэмтэд багсаана. Угалзын түхэл шэнжэ хэдэн зуугаад жэлэй туршада хубилгагдана, hэлгэгдэнэ, зэргэлээд hууhан арадуудай уран hайханай зүйлнүүд нэмэгдэнэ. Буряад хээ угалзада монгол болон бүхыдөө зүүн зүгэй арадуудай хээ зурагууд, буддын шажанай hүлдэ тэмдэгүүд ехэ нүлөө үзүүлhэн. Тиимэhээ арадаймнай үндэһэн хээ угалза Дунда Азиин болон Урда Сибириин нүүдэлшэ арадуудай хээ угалзануудтай адлирхуу шэнжэтэй.

Хээ угалза гээшэ юрын лэ зураг бэшэ аал, гээд хэн нэгэн хэлэжэ магад. Зүб даа, зураг лэ гээшэ. Зүгөөр зураг бүхэн хээ угалза болодоггүй. Тусхай гуримаар дабтагдаhан гү, али hэлгэhэн зүйлнүудтэй аад, шухалань, гүнзэгы нангин удхатай зурагые хээ угалза гэхэ.  Иимэ зурагууд соо нэгэшье үлүү зүйл байдаггүй, үнгэньшье таамаг табигдадаггүй. Ямаршье угалза өөрын хэлбэритэй, түхэл шэнжэтэй, зурлаа, зай бүринь өөрын хэмжээтэй, тааруулаатай байха еhотой. Тэрэниие зүбөөр хэрэглэхын тула уран гартан урлажа байhан хээ угалзынгаа ганса зураглалыень бэшэ, мүн лэ гарбал түүхыень, удхыень hайн мэдэхэ еһотой. Урлал шэнжэлэгшэд хээ угалзануудта ехэхэн анхарал хандуулдаг, тэрэнэйнь hайгаар арадай соелтой, еhо заншалнуудтай, түүхэ домогуудтай танилсахаар. Зүгөөр хээ угалзануудай тайлбари арад түмэндэ хүрэнгүй, мартагдажал байна. Буряад хээ угалзануудаар ном бэшэлгэшье тон хомор. Мүнөө бидэ Ага нютагай наhатайшуулай, уран зураашадай, уран гартанай, буддын шажанай санаартанай тайлбаринуудта болон Интернедэй сүлөө баримтануудта үндэhэлжэ, буряад арадай урлалда мэдээжэ болонхой зарим хээ угалзануудые тайлбарилан, ямар удха даанаб гэжэ хөөрэжэ туршахамнай.

Түхэл маягаарнь, гарбалаарнь хээ угалзануудые табан бүлэгтэ хубаахаар: геометрическэ түхэл маягтай, ургамалай дүрсэтэй, амитадай дүрсэтэй, байгаалиин үзэгдэлнүүдые дүрсэлhэн болон тэмдэг хээ угалзанууд. Нэгэ зурагта заабол нэгэ бүлэгэй хээ угалзанууд орохо еhотой бэшэ. Жэшээнь, геометрическэ түхэл маягтай хээ угалзануудые ургамалай дүрсэтэй хээ угалзануудтай тааруулбал, зохид, hонин, дабтагдашагүй байгуулгатай зураг болохонь лабтай.

 

Геометрическэ түхэл маягтай хээ угалзанууд

Угалзануудай эгээл дэлгэрэнги хэлбэри гэбэл, геометрическэ түхэл маяг болоно: сэхэ, годигор шугамууд, дүхэриг, тэбхэр, хэрээhэн дүрсэнүүд. Тэдэнэй түхэл янза бүри эртэ урдын, петроглифуудай сагhаа манай үе болотор дамжан ерэhэн юм. Жэшээнь, уужам тала дайдаар олдодог шулуун хүшөөнүүдтэ hиилэгдэhэн угай тамга тэмдэгүүдые, бэшэг зурагуудые энэ бүлэгэй хээ угалзануудта оруулхаар. Мүн элинсэгүүдэймнай абажа ябаhан шэрэмэл шэрдэгэй хээ. Гуламтын эзэн эхэнэр шэрдэгэйнгээ бүхэ, hэеы нооhонойнь ноорошонгүй, жэгдэ байхын түлөө тэбхэлжэн, углуутуулhан — адлихан дүрсэнүүдые гаргажа, шүрбэhэн утаhаар шэрэдэг байhан гээшэ.

Энэ янзада удаадахи хээ угалзануудые оруулхаар.

 

Yлзы хээ

Сэхэ зурлаануудые хэрээhэлhэн, эхи захагүй орео гүрлөөе үлзы хээ хэдэг.

Үлзы хээ — бартаагай шэмэглэл.

Үлзы хээ — эмээлэй шэмэглэл.

Үлзы хээ — хубсаhанай шэмэглэл. Фото: ulan-ude.siss.ru

«Yлзы» хадаа «жаргал» гэhэн үгэтэй адли удхатай. Тэрэниие мүн лэ «бүтүү утаhан», «уялга» гээд нэрлэдэг. Иимэ нэрэнүүдэй угалзын түхэл маягhаа эхи абаhаниинь эли. Yлзы хээ яб гэмэ, адлихан тэбхэлжэн зайнуудтай угалза, али гүрэмэл, уялаа, зангилаа болоно. Бүтүү утаhанай зангилаае «жаргалай зангилаа» гэдэг. «Уялаа» гэhэн үгэhөө «уялга» гэhэн ойлгосо бии болоhон гээд баруун монголнууд баримталдаг байна.

Yлзы хээ хадаа бүтүү утаhан мэтэ юумэнэй заха хизааргүйе, ехэ жаргалай үреэл тэмдэглэжэ, үбшэн зоболонгүй үлзы, дайн дажаргүй үлзы, хулгай дээрмэгүй үлзы байха болтогой гэhэн удхатайгаар хэрэглэгдэдэг.

 

Алхан хээ

Алхан хээ гээшэ нэгэ шугамаар адлихан зайда дабтагдаhан Т-, Г-түхэлэй зураг юм. Тэрэнэй нэрые тайлбарилhан хэдэн дурадхал бии.

Алхан хээ — дасанай шэмэглэл.

Алхан хээ — номой шэмэглэл.

Алхан хээ — байшанай шэмэглэл.

Түрүүшын дурадхалай еhоор, энэ хээ угалзын нэрэ «алха», «алхам» (ябахада, үрөөhэн хүлэй урагшаа нэгэ гэшхэхэ хэмжүүр) гэhэн үгэhөө бии болоhон. Удхань: хүнэй үдэр бүриин, ута наhанай алхам ябадал нэгэ урагшатай, нэгэ урагшагүй байбашье, ажабайдал гээшэ hайхан гэжэ тэмдэглэнэ.

Зүгөөр олонхи эрдэмтэд хоердохи дурадхалыень анхардаг. Энэ зураг эртэ урдын «меандр» гэhэн хээ угалзаhаа эхитэй: түхэл дүрсөөрөө «алха» гэhэн хүдэлмэриин зэмсэгтэ адли байhан ушарhаа «алхан хээ» гээд нэрлэгдэhэн гэхэ.

Мүн лэ монгол угсаата арадай мал уяха хэрэгсэлhээ – дээhэн hураар татагдаhан бэhын, Т-түхэлэй «унаганай, тугалай уяагай шагтаhаа hанаа абаhан» хээ угалза болоно гэhэн hанамжа бии. Ушарынь, хазаар хударгын түмэрые бүридхэн хэлэхэдээ, «алха зэмсэг» гэдэг байна.

Шэмэглэгдэхэ зүйлэй гол түлэб заха хүбөөгөөр алхан хээ хэрэглэгдэдэг. Хахад гү, али бүтэн зурагтай байха. Нэгэл зурагынь хэдэн дахин дабтагдаhан гү, али хастай, hарюу, мушхагар, углуутуулhан байжа магадгүй.

Таhалдахагүй шугамаар зурагдаhан алхан хээ хэтэ мүнхын ябаса, саг тэмдэглэнэ. Тиимэhээ тэрэниие онсо шухала юумэнүүдтэ: архитектурна шэмэглэлдэ, нангин амhарта ба hабанууд, ном ба литэ дээрэ зурадаг, hиилэдэг гээшэ.

 

Түмэн жаргалан

Хоорондоо холбоотой олон хас тамгануудтай хээ угалзые түмэн жаргалан гэхэ.

Түмэн жаргалан хээтэй дэгэл. Фото: vk.com/moya_buryatiya

Түмэн жаргалан хээтэй ханза. Фото: Ж.Лубсандашиев.

Түмэн жаргалан хээтэй абдар.

«Түмэн» гэхэдээ, «арба мянган, олон» гэhэн удхатай. Энэ хээ угалзые монголнууд «түмэн хаст хээ» (түмэн хастай хээ) гэдэг байна. Зүгөөр хоорондоо холбоотой дүрсэнь заабол хас тамга бэшэ, харин түхэреэн, тэбхэр, ромбын дүрсэнүүд байжа магадгүй. Тиимэ хээ угалзые монголнууд «түмэн наст хээ» (түмэн наhатай хээ) гэжэ нэрлэнэ.

Түмэн жаргалан хэтэ мүнхые, заха хизааргүй ехэ жаргал эдлэжэ hуухые үреэhэн тэмдэг мүн.

Үргэлжэлэлынь хожом гараха.

 

Дарима Базарова,
Ц. Жамцараногой нэр. Агын хизаарай номой сангай
мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Пароль не введен
*
Генерация пароля