Басаганай заһал гээшэ басаганай хадамда гарахада үгтэдэг бараан, саг сагай хубсаһан, энжэ юм. «Басаганай заһал бараг, түрэ хурим түгэд байха гэбэл, ондоо бэшэ юун хаб…», — гээд буряад уран зохеолой классик Хоца Намсараев бэшэhэн байдаг.
Гэрэл зураг. Ван Сюэлинь. buryadxelen.com сайтhаа абтаба.
Басаганай хадамда гарахада, эжы абань заhалай шэнэ ханза соо хубсаhа хунарынь, элдэhэн арhа, зүү хурабша, томоhон шүрбэhэтэйнь, басаганайнгаа бэлэгүүдые г.м. ханзалжа хүргэдэг hааб даа. Энэнь басаганай хадамай газарта нэгэ сагаан зөөринь болоно. Иимэ ехэ үүргэтэй хойморой ханза — басаган хүнэй заhал. Мүнөөшье элинсэгүүдэйнгээ гуримшаhан заншалые баримталжа, басагадаа ханзатайгаар хүргэдэг бэзэ.
Басаганай бараа суглуулха гэжэ баhал шухала хэрэг юм. Урдань басаганай бараанда мори эмээл хазаартайнь, шүдэртэйнь, hурша номотойнь годли зэбэнүүдые г.м. үгэдэг байгаа.
Жэлэй дүрбэн сагай гэрэй ба гоёлой хоёр-хоёр дэгэл, саг сагай малгайнууд, хэдэн янзын гуталнууд. Угалзатуулан оёhон гоёлой гуталнууд, янза бүриин туруунууд ханзанууд соо орохо.
Басаганай заhалда ородог сагаан hэеы шэрдэгүүд удха шанартай байгаа, 4-5 шэрдэг үгтэхэ. Айлшаниие hуулгаха гэһэн жэжэхэнээр шэрэhэн шэрдэг байха ёhотой. Тэмээнэй зогдортой нооhо нарин жэжэ ээрүүлдэ жэгтэй наринаар ээрэhэн hабагшаар өөдэ уруунь, хоёр дабхар hэеы тэбхэр тэбхэрээр дүтэхэн хадхажа, хэдэн угалза шэрэдэг һэн. Тиигээд шэрдэгээ хара хилэнгээр дүрбэн тээhээнь хүбөөлхэ. Иимэ заhалтай бэри бууха.
Хадамда гараhан басагаяа эжы аба, түрэлхид хэшэглүүлдэг юм.
Хэшэгтэ бүхы эдеэнэй зүйл орохо, зүгөөр малай мяхан танюуhатайгаар хэшэгтэ ородог. Ууса, үбсүүн ханшартаяа (хониной), баруун хажуугай шагайта, үхэрэй шагайта хэшэг hаань, урбуулhан толто хэршэмэг зүрхэ няажа хүргэhэн байха гээд лэ, хүндын мяханууд бултал орохо. Дээрэhээнь сагаан эдеэнэй дээжэ: зөөхэй, тоhон, үрмэн, худхаhан үрмэн, саахар, печени, бообо г.м. хэгдэхэ.
Бэлэгэй бүхы мал басаганай – бэриин энжэ гээшэ: үнеэн заабол байдаг, халуун хушуута хонин, харин хэды тоо, үшөө бэшэ ямар мал бэ — гэртэхинэй арга шадалhаа болохо.
Буряад зон басагаяа заhалтайгаар, энжэтэйгээр, хэшэгтэйгээр айлай бэри болгожо хүргэдэг. Иигэжэл шэнэ айл мүндэлжэ, бүдүүн хотон айл болоод, үри хүүгэдые үндылгэдэг, эд зөөри эдлэдэг гээшэ.
Цыремжит Батоева.
