«Элинсэнгүүдэйнгээ һургаал заабари, ёһо гурим, ажалай ба ажаһуудалай оньһо мэдэжэ абаха залуушуул үдэжэ байг лэ» гэhэн үреэлтэйгээр багшын ажалай ветеран, Ага тосхоной ажаhуугша Цыремжит Жамсарановна Батоева ажабайдалай удха тухай бодомжолно.
Бүтүү үдэр, Сагаалганай Шэнын нэгэнэй үдэр юу хэхэб, юу хэжэ болохогүйб гэhэн тайлбари Цыремжит Батоевагай дэбтэрhээ дурадханабди.
Сагаалганай урда үдэрые «бүтүү үдэр» гэдэг.
- Энэ һүни үлэн хооһон хоножо болохогүй. Урган гаража байгаа шэнэ жэлдэ үлэсхэлэн ябахагүйн тула садатараа эдеэлхэ.
- Бүтүү үдэр айлда хонохогүй, һүнэһэн төөрихэ. Гэртээ харанхыгаар байхагүй. Хубсаһа хунараа газаа хонуулхагүй. Нялха хүүгэдые нэрээрнь нэрлэхэгүй, шүдхэр хорлохо, эзэлхэ. Хэлэ ама хэхэгүй, бархирха хашхархагүй. Тон нарилха, үгыл һаа, айл, гэр бүлынхид амар тайбан байхагүй, жэл соо хэрүүл таһархагүй гэхэ аабза.
- Бүтүүгэй һүни газарта уһа, угаадаһа адхахагүй, хооһон амһарта газаа орхихогүй, досоонь заабол юумэ хэжэ табихада, хэшэг буянтай байха. Гэртэ байгаад, газаахи хүнтэй хөөрэлдэхэгүй, үшөө малай мөөрөө, мориной инсагаалаа һаа, муу ёро гэдэг байгаа. Малаа һайнаар эдеэлүүлээд байха.
- Бүтүү үдэр, һүни ехээр гэдэһэеэ үлдэһэн хүндэ бүтүү эдеэ: бууза, банша, шаанги г.м. эдюулхэеэ сээрлэхэ. Харамнана бэшэ, үбшэн хүн боложо магад, аймшагтай.
- Бүтүүгэй үдэр гэр соохиёо сэбэрлээд, бурханаа һэргээхэ, аршаха, гунгарбаа соохи тахилнуудай орооһо шэнэлхэ, орооһон үдэсэтэй олон, һалбаржа ябаха гэһэн удхатайгаар хэгдэдэг. Бурхануудаа дэлгээхэ. Урдань айл бүхэн бүд дээрэ зураһан, монсогойлоод хадагалдаг олон бурхануудтай байһан. Тэдэнээ задалжа, бурханай гунгарбаагай дээгүүр, хажуугаарнь үлгэдэг.
- Бурханай гунгарбаагай урдань һубарюулаад табиха: 1-дэхи тахилда – уһа (хүлөө һэрюусүүлхэ); 2-дохи тахилда – уһан (нюураа һэрюусүүлхэ); 3-дахи тахилда – сэсэг; 4-дэхи тахилда – багсаа хүжэ; 5-дахи тахилда – зула; 6-дахи тахилда – үнэртэй уһан; 7-дохи тахилда – балин; 8-дахи тахилда – хонхо гү, али дунгар, димчик болохо.
- Сагаалганда эртээнһээ бэлдэхэ, гэр бараагаа сэбэрлэхэ, шэнэ хубсаһа оёхо, эдеэ бэлдэхэ.
- Бурхандаа элбэг сагаан эдеэн табаг табиха. Бүүһэг табиха, үзүүрынь бурхан руу хараад байха. Хажуудань хониной һээр, хабһа табихада болохо.
- Бүхэли мяхан табаг айлшадтаа табихадаа, зүб табиха ёһотой. Мяхан гээшэ малдаа яагаад байдаг бэ, тон тиимэхэнээр табигдаха юм.
- Бүтүүгэй үдэшэ гэр бүлөөрөө дуратай эдеэгээ шанажа эдихэ гэдэг. Һүни орой болотор бултадаа эрхиеэ барижа, маани уншаха. Багашуул унтана ааб даа.
- Нэгэн шэнэдэ булта эртэ үүрээр бодохо. Нюур гараа угаагаад, аршаанлаад, зохидхоноор үһэ жүһөө һамнаад, хубсалаад, бурхандаа мүргэхэ.
Эрхиеэ баряад татажа, маанияа уншажа ябажа газаа гарахадаа, гэрэй эзэнэй табиһан хүнэг сан баряад, булта гурба гэрээ гороолхо. Гэрэй эзэн эхэнэр сай, сагаан эдеэ орон дэлхэйдээ үргэхэ. Сан дээрээ нэмээд, һалхинай дээдэ хажууда табиха. Санай утаан гэр тээшээ бааяха ёһотой.
Булта эрхиеэ татажа, маани уншажа, «Һама бурхан тэнгэриһээ буужа, гурбан юртэмсые эрьенэ» гэжэ зальбарха.
- Гэртээ ороходоо, абаяа хадагаар золгохо, эжыгээ пулаадаар золгохо. Тиигээд булта сайлаха, эдеэлхэ.
- Хоёр эрэ хүн золгоходоо, малгайгаа абажа, һугадаа хабшуулаад, хоёр гараа дэлгээд, дүү хүниинь аха хүнэй гар доогуур мэндэшэлэн золгодог, «Мэндэ амар!» гэлсэдэг. Эхэнэр хүнтэй золгоходоо, малгайтай аад, «Мэндэ!» гэжэ золгодог.
Хүнтэй золгоходоо, дэгэлэйнгээ туруу заабол һэхэхэ.
Түрэлэй аха, эгэшэ, наһатай хүниие хүндэлжэ, хадаг, пулаадаар, бэлэгтэйгээр золгодог.
Сагаалгашад ерэхэдээ, түрүүн бурханда мүргэдэг ёһо бии. Тиигээд золгохо.
- Сагаалжа ябахадаа, бурханай урдуур, үбгэдэй, наһатай зоной урдуур гаража болохогүй, хүндэлжэ ябаха ёһо бии.
Наһатай зоной дээдэ тээнь һуужа болохогүй.
Сагаалгашад айлда ороходоо, эрэ хүн урид орохо, наһатай хүн түрүүн орохо, тиигээд эхэнэр хүн, һүүлээрнь залуу зон ородог юм.
Басагад түрүүн орохо, бэреэд (һамган болоһон эхэнэрнүүд) һүүлдэ орохо. Басагад бэреэдэй дээдэ тээнь һууха. Юундэб гэхэдэ, арадай үгэ «үхин эрдэни» басагадые хүндэлжэ нэрлэһэн ха юм даа. Гурбан эрдэниие бү мартая: морин эрдэни, хонин эрдэни, үхин эрдэни.
- Табиһан табагһаа наһатайшуулай ама хүрэхэһөө урид эдижэ болохогүй.
- Табагай шанха орой дээрэһээнь абадаггүй, түрүүн нэгэ шэмхэ юумэ галда үргэдэг байһан юм.
- Айлда сагаалаад гарахадаа, малгайгаа абаад, бурхан руу хаража дохидог. Гэрэй эзэдые хоёр гараа дэлгэжэ, «манайда сагаалаарайгты» гэжэ уридаг ёһотой.
- Сагаалуулһан айл сагаалһан үбгэд хүгшэдтэ Сагаан һарын гарай бэлэг баридаг юм. Залуушуул болон хүүгэдтэ тааруулаад лэ гарай бэлэг бариха.
- Хүүгэдээ анханһаань уг удамаа, түрэһэн жэлээ мэнгэтэйнь, нагасынгаа уг мэдэхээрээр заажа үндылгэхэ. Хүүгэд торьдиһогүй хэлэжэ шадаха ёһотой.
- Хэрбэеэ сагаалжа һуухада, өөрһөөш наһатай хүнэй оробол бодожо, дээшэнь һуулгаха ёһотой, өөрөө доодо тээнь һууха.
- Бэри хүн Сагаан һарын нэгэн шэнын үглөөгүүр, али һүүлдэньшье ороходоо, хуурай аргал гү, али зомгооһо барижа ороод, пеэшэн түлихэ. Бурханда гурба мүргэхэ, тиигээд хажуудаа байһан хүнөөр хадам абадаа хадаг барюулха, хадам эжыдээ баһал хүнөөр барюулаад, өөрөө тэдэнээ мэндэшэлхэ, зүгөөр золгожо болохогүй.
- Хээлитэй эхэнэр Сагаалганда хэнтэйшье золгохогүй. «Би золгохогүйб» гэжэ хэлээл һаань, хүн хээлитэй, дабхар ха юм даа гэжэ ойлгохо ёһотой.
- Сагаалганай шэнын нэгэнэй үдэр эм уухагүй, оёдол оёхогүй, амарха, наадаха гэдэг.
Урдань үбгэд, хүгшэд сэбэр газарта ошожо, «минии үбшэн эмгэг хуушан жэлтэеэ ошог» гэжэ уужа байһан эмээ задалаад, һалхинда хиидхэдэг заншалтай байгаа.
- Шэнын хоёрой үдэр морин сагта хии мориёо һайн зүгтөө, сэбэр газарта ошожо хиидхэдэг юм.
Цыремжит Батоева,
багшын ажалай ветеран.
