Адуунай хүзүүн далан дээрэнь ургадаг үһэн дэлһэн гэжэ нэрэтэй. Хүн дэлһэ хиргажа, хилгааһан болгодог, дээрэнь һүүлһэйнь хиргаһан хилгааһа нэмэхэ.
Хилгааһа угаажа, сэбэрлэжэ, ажабайдалдаа хүн ехээр хэрэглэдэг байһан юм.
Хилгааһан томогдожо, хэрэгсэл болоходоо, дээһэн гэжэ нэрэтэй болодог. Дээһэнэй үүргэ ехэ. Хилгааһые яажа дээһэн болгодог бэ гэхэдэ: түрүүн угаажа, сэбэрлэжэ, хатаһан хилгааһаяа эмхилжэ, хажууһаань ходолжо, зүүн гарай хургануудта һубаһан хилгааһаяа орёожо, хуруусгай хургылха. Азаргын ба гүүнэй хилгааһануудые ами амяарнь ажаллаад, утануудыень морин хуурай хүбшэдэ ба номодо тааруулан бэлдэхэ. Бэлдэһэн хуруусгайгаар, хоёр альгаараа дээһэ томоходо, түргэн байха. Томогдоһон дээһээр тугалай хүзүүндэ бойлторго хэдэг. Бойлторго хэхэ гээшэ өөрын дүримтэй. Юбуу хэжэ, дээһэ гүйлгэхэдэ, уйтан ба уужам болохо, үшөө юбууниинь аршалха удхатай, дээһэнэй үзүүрнүүдэй задархагүйн тула бүдөөр бүхэлхэ, һэеы гэрэй үрхын дээһэнэй үзүүр шэнги, угайнгаа тугай үнгөөр хэдэг байгаа.
Дээһээр хэһэн, үхэр эгэлдэргэжэ уядаг уяа эбэрдэй гэжэ нэрэтэй. Байрагүй, дошхон үнеэ эбэрдэжэ уяад, хойто хоёр хүлыень дээһэн хабидаагаар тушаад һаадаг юм. Унаа болодог бодо малай урда хоёр хүл дээһэн тушаагаар тушагша бэлэй. Шүдэрэй һомо дээһээр хэдэг һэн. Һэеы гэрэй бүхы ооһор бүшэ булта дээһэн аад, тус тустаа өөрын нэрэтэй ба үүргэтэй. Хилгааһаар хүдэрөөр бүдүүн дээһэ томожо, бухал шэрэхэ ута аргамжа бэлдэгшэ бэлэй.
Дээһэн гээшэ үжэхэгүй, норохогүй, агшахагүй – иимэ һайн ооһор юумэл даа.
Урдандаа бүдүүнээр томогдоһон дээһэн аргамжада бишыхан хонхонуудые үлгөөд, гэрээ тойруулжа уяад байһан айлнууд дайралдадаг байгаа. Энээнэй удха иимэ: хүүгэдынь тогтодоггүй, халгадаг (наһа барадаг) айлнууд иигэжэ аршалдаг байһан. Иимэ сээртэй айлда ондоо хүн орохогүй.
Мориной хилгааһа һайса угаагаад, үйһөөр эсхэн зохёоһон хүг оёод, досоонь аргал бутаруулжа, хохир болгожо хээд, нарай хүүгэдые тэрээн дээрээ табижа, үзүүр арһан хушалгада мансылаад унтуулхада, шээһэнһээ һэрихэгүй. Шээһэниинь хилгааһанһаа саашаа шүүрэжэ, үхибүүн ходо хуурай байна. Үбһэ хулһанда, агнуурида ябаһан зон могойтой газарта хонохо, амарха болоо һаа, дээһээр хонолгынгоо газар хорёолдог. Хорхой дүтэлхэгүй.
Урдань адууһанай элдэгдээгүй арһаар годон шэрдэг хэдэг һэн. Набтархан, харбаад гэжэ нэрэтэй, хабтагайгаар хэһэн һандайбша дээрэ годон шэрдэг айл бүхэндэ байгша бэлэй. Һуухада, хэбтэхэдэшье зохид, урин дулаахан һэн ааб даа.
Адууһанай хилгааһа шүрбэһэнтэй холижо томоод, гуталшье уллаха, мориной зэр зэмсэг хадхаха, оёхо – бүхэ болодог байгаа. Адууһанай хилгааһан гээшэ буряад зоной ажабайдалда ехэл хэрэгсээгдэдэг байһан лэ даа.
Модон хүнэгүүдэй, байлгасын, тудхуурай хилэ (душка) томоһон дээһээр хэдэг һэн. Хүнэгэй модон бэедэ халааһан үзүүртэй түмэрөөр сорьёжо нүхэ гаргадаг. Хилгааһан хамуур (веник), унага дааганай зөөлэхэн хилгааһанда богонихон модон эшэ тааруулжа хээд, гунгарбаагай болон бурхадай дүрсэнүүдэй тооһо дүмүүхэнээр һэбижэ сэбэрлэгшэ бэлэй. Хилгааһаар һэбюур хээд, халуунай сагта бэеэ һэрюусүүлхэ арга байһан. Гуталдаа дүрэнхэ хэхэдэ хүлэрхэгүй.
Цыремжит Батоевагай суглуулбариhаа.
